А. Х. Исламкулов, и ф. н., доц. Ўзбекистон Республикаси

 
3 
www.iqtisodiyot.uz
Хитой модели
нинг хусусияти сифатида, солиқларни ўз вақтида ва тўлиқ 
ундира олмаган ҳудудларда лавозимдан олиш ва ҳатто партиядан чиқариш 
ҳолатлари ҳам учраб туради. Мазкур модел ҳаётийлиги фақат партиявий-
бошқарув давлатларида бўлиши мумкин. Самарадорлиги паст, даромадларни 
ошириш, харажатларни оптимал сарфлашга рағбатлантириш тизими мавжуд 
эмас, оғирлик юқори турувчи бюджетга тушади. Юқоридан маблағларнинг 
тақсимланганлиги боис ижтимоий адолат тамойилининг таъминланиши мушкул. 
Америка модели
га мувофиқ, турли даражадаги бюджетларнинг 
даромадлари ўз манбалари ҳисобидан шаклланади. Бунда штатлар ва 
муниципалитетлар бюджет-солиқ сиёсатини юритиш юзасидан мустақиллиги 
таъминланади. Ушбу ёндашувга кўра, АҚШда маҳаллий солиқлар маҳаллий 
бюджетлар даромад қисмини шаклланишининг асосий манбаси ҳисобланади. 
Шу билан бирга, АҚШда штатлар ва муниципалитетлар бюджетини 
шаклланишида даромадларни қайта тақсимланиши ўзига хос хусусиятидир. 
Шунингдек, федерал бюджетдан штат ва муниципалитетлар бюджетларига 
бюджет субсидиялари тақдим этилиб, мазкур субсидиялар штатлар бюджет 
даромадларидаги улуши жами бюджет тушумларининг 17 фоизини, 
муниципалитетлар даромадларининг 25 фоизини ташкил қилади. АҚШда 
федерал ҳукумат бюджет субсидия ва дотацияларни тақдим этиш орқали 
ижтимоий-иқтисодий ривожланиш жараёнларига фаол таъсир кўрсатади [3]. 
Шундай қилиб, бюджетлараро мутаносибликни таъминлашнинг АҚШ 
моделининг моҳияти турли даражадаги бюджетлар даромад қисмининг ўз 
даромадлари 
ҳисобидан 
шаклланиши 
натижасида 
маҳаллий 
давлат 
ҳокимиятининг бюджет сиёсатини амалга оширишдаги мустақиллигини 
таъминлашида намоён бўлади. Мазкур модел горизонтал тенглаштириш 
доирасида олинган молиявий ресурслар жорий эҳтиёжларга бўлган 
харажатларни қоплаш йўналтирилмасдан, ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий 
ривожлантиришга сарфланиши билан ҳам характерланади. 
Европа модели
хусусиятлари ҳақида тўхталганда, мазкур давлатларда 
турли даражадаги бюджетлар даромадларининг шаклланишида намоён бўлади. 
Европа давлатларида маҳаллий солиқлар маҳаллий бюджет даромадларини 
шаклланишида ёрдамчи рол ўйнайди. Жумладан, Буюк Британияда федерал 
солиқлар маҳаллий бюджетлар даромад қисмининг асосий манбаси бўлиб, 
графлик ва шаҳарлар бюджетларига федерал солиқларнинг 70-90%и ўтказилади. 
Германияда маҳаллий бюджетлар даромад қисмида маҳаллий солиқлар улуши 
юқори эмас, федерал ва ўлка бюджетларидан ажратиладиган субсидия ва 
дотациялари 40%ни ташкил қилади. Шуни алоҳида қайд этиш керакки, 
Германияда “бой” ўлкалар молиявий тушумларининг бир қисмини ривожланиш 
даражаси нисбатан паст ўлкаларга ажратади ва бунинг натижасида маҳаллий 
бюджетлар вертикал тарзда тақсимланадиган бюджет субсидия ва 
субвенциялари ҳисобидан шаклланади. Германияда бюджет субвенциялари 
қатъий белгиланган мақсадларга сарфланиб, асосан ижтимоий соҳага 
ажратилади [4]. 
Юқоридагилардан келиб чиқиб, фикримизча, маҳаллий бюджет 
даромадларини белгилаш, солиқ ставкаларини ўрнатиш, даромадларни ўз 

---

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил