A. D. Kayumov gruntshunoslik

Gruntlarning  adsorbsion  xossalari.  Dispers  gruntlarning  orasidan 
har xil suyuqlik yoki gazli aralashmalar o„tganda ularning tarkibida bo„lgan 
moddalar  qisman  ushlanib  qoladi.  Natijada  bu  eritmalar  yoki  gazli 
aralashmalardan  ayrim  ionlar,  molekulalar,  kolloidlar  yoki  gil  zarralari 
dispers  gruntlari  ichida  yutiladi.  Gruntlarning  bu  xossalari  yutilish  yoki 
adsorbsiya qobiliyati deb ataladi.  

---

86
 
 
Yutilish  murakkab  tabiatga  ega  va  odatda  bir  nechta  birgalikda  kechadigan 
jarayonlardan iborat, natijada gruntlarning tarkibi, strukturasi va xossasi o„zgaradi. 
K.K.Gedroys  yutilish  qobiliyatini  beshta  turga  ajratishni  taklif  qiladi:  mexanik, 
fizik,  fizik-kimyoviy,  kimyoviy  va  biologik.  Gruntlarning  fizik-kimyo  yutilish 
qobiliyati  almashinuvchandir.  Qolgan  to„rt  xil  adsorbsion  qobiliyati  tabiati 
boshqachadir: bu hollarda eritmalarni gruntlar bilan ta‟sirlanganda birinchisida bir 
qancha moddalar yutiladi, ammo bu yutilish almashinuv reaksiyasi bilan birgalikda 
bo„lmaydi. 
 
Gruntlarning  mexanik  yutilish  qobiliyatida  har  qanday  g„ovak  jism  kabi 
gruntlar  orasidan  filtrlanayotgan  suvdagi  zarralarning  ushlab  qolinish  qobiliyati 
tushuniladi.  Har  bir  grunt  uchun  zarralarning  chegaraviy  o„lchami  bo„ladi,  undan 
kattasi grunt qatlami orasidan o„ta olmaydi. O„lchami kichik bo„lgan zarralarning 
bir  qismi  filtrlanadi,  ayrim  qismi  gruntda  quyidagi  sabablar  natijasida  ushlanib 
qoladi: 1) g„ovaklikning bo„linganligi; 2) ularning noto„g„ri, xilma xil shakllari; 3) 
mayda  zarralarda  molekulyar  tortish  kuchining  borligi,  qiymati  ularning  diametri 
kamayishi  bilan  oshadi.  Oxirgi  holatda  mexanik  yutilish  bilan  fizik  yutilish 
qobiliyatining birorta turi uyg„unlashadi. 
 
Gruntlarning  fizik  yutilish  qobiliyati.  Bu  turdagi  yutilish  gruntlarning  suvli 
eritma yoki suspenziyadan, ular va grunt zarralari orasida hosil bo„lgan qandaydir 
moddalarning molekulyar o„zaro ta‟sirlari yordamida yutilishini aks ettiradi. Bunda 
yutilayotgan modda va grunt zarralari orasida kimyoviy o„zaro ta‟sir bo„lmaydi.  
 
Nam  grunt  dispers  tizim  bo„lib,  tarkibida  erigan  tuzlari  bo„lgan  suvni 
disperslangan muhit, qattiq mineral va organik zarralarni – dispers faza deb qarash 
mumkin. 
 
Dispers  yutilish  jarayonida  dispers  faza  faqat  molekulalarni  adsorblab 
qolmas-dan,  eritmadan  kislotali  va  ishqorli  ionlarni  ham  yutadi.  Bunday  turdagi 
yutilish gidrolitli adsorbsiya deb ataladi. Jarayonlar davomida grunt ishqorni yoki 
anionlarni  adsorblashi  natijasida  gidrolit  kislotalar  yoki  gidrolit  ishqorlar  hosil 
bo„ladi.  

---

87
 
 
 
Grunt  yuzasining  energiyasi  qiymati  uning  qattiq  komponentlarining 
umumiy yuzasini, shundan kelib chiqib grunt kolloidlari miqdorini ham belgilaydi. 
K.K.Gedroys hisoblariga ko„ra, grunt og„irligining 1 % ni tashkil qiluvchi o„lchami 
0,1  mkm  dan  kichik  bo„lgan  zarralarning  yuzasi,  qolgan  99  %  har  xil 
granulometrik  elementlarning  yuzasiga  teng.  Suglinkali  va  gilli  gruntlarda 
kolloidlar  miqdori  odatda  1  %  dan  oshadi,  ayrim  hollarda  75  %  gacha  yetishi 
mumkin.  Shuning  uchun  grunt  yuzasining  energiyasi  ulardagi  kolloidlar  miqdori 
bilan  ko„p  hollarda  belgilanadi.  U  kolloidlar  grunt  tizimida  koagulyatsiya 
natijasida birdan kamayadi.  
Gruntlarning  fizik-kimyoviy  yutilish  qobiliyati.  Gruntlarning  fizik-
kimyoviy  almashinuv  qobiliyati  mazmuni  ular  birorta  maddaning  eritmasi 
bilan  o„zaro  ta‟sirda  bo„lganda  ayrim  ionlar  eritma  tarkibidan  yo„qoladi, 
ularning  o„rniga  eritmada  ularga  ekvivalaent  miqdorda  boshqasi  hosil 
bo„ladi  deb  tushuniladi.  Masalan,  CaCl
2
  eritmasi  bilan  gilli  grunt  o„zaro 
ta‟sirlanganda  eritmadan  kalsiy  ionining  bir  qismi  yo„qoladi.  Ammo 
eritmani  tahlil  qilganda  boshqa  ionlar,  masalan  yo„qolgan  Ca
2+
  miqdoriga 
ekvivalent  bo„lgan  Mg
2+
,  Na
+
,  yoki  K
+
  yeg„indisi  hosil  bo„lganiga  uengil 
ishonish mumkin. Eritmada, grunt bilan o„zaro ta‟sirlanganda, hosil bo„lgan 
ionlarni  miqdori,  birinchi  galda  eritmadan  ketgan  ionlarning  miqdoridan 
kam bo„lgandek ko„rinishi mumkin. Ammo bunda, har doim eritmaning rN 
qiymati  doimo  kamayadi,  bu  uning  kislotaliligi  oshganini  ko„rsatadi,  ya‟ni 
unda N
+
 ion konsentratsiyasi oshadi. Agar eritmada N
+
 ion konsentratsiyasi 
va  boshqa  aniqlangan  ionlarni  yeg„indisining  o„zgarishi  hisobga  olinsa, 
eritma  va  grunt  orasidagi  ion  almashinuv  reaksiyasi  ekvivalent  miqdorda 
bo„lgani kelib chiqadi.  
Gruntlarning  fizik-kimyoviy  almashinish  qobiliyati  uning  dispersligi 
bilan  aniqlanadi:  gruntning  disperslik  darajasi  qancha  yuqori  bo„lsa,  uning 
almashinuv  qobiliyati  shuncha  yuqori  bo„ladi.  K.K.Gedroys  tushunchasiga 
asosan,  gruntlarning  almashinuv  qobiliyati  kolloid  zarralarning  miqdori 

---

88
 
 
bilan  belgilanadi.  Almashinuv  qobiliyati  granulometrik,  shuningdek  gruntlarning 
mineral tarkibi bilan aniqlanadi.  
 
Qiyin eriydigan birikmaning hosil bo„lishi ikki holatda yuz beradi. Birinchi 
holat  –  fizik-kimyoviy  almashinuv  natijasida  adsorblashgan  holatda  bo„lgan  va 
eritmaning anioni bilan qiyin eriydigan tuzlarni hosil qiluvchi eritmadan chiquvchi 
kationlar bo„ladi. Ikkinchi holatda tabiiy suvda va gruntning qattiq tarkibida kation 
va  anionlari  kimyoviy  reaksiya  natijasida  qiyin  eriydigan  tuzlarni  hosil  qiluvchi 
oddiy tuzlar bo„ladi.  
 
Gruntlarni  biologik  yutilish  qobiliyati.  Bu  turdagi  yutilish  qobiliyati 
gruntlarning  yuqori  qatlami  uchun  tavsifli  hisoblanadi.  Xususan  qatlamda, 
g„ovaklik  eritmalarida  yoki  gazli  aralashmada  bo„luvchi,  makr-  va 
mikroorganizmlarning hayot faoliyati natijasida qattiq komponentlarga aralashishi 
mumkin  bo„lgan  yangi  moddalar  hosil  bo„ladi  va  yig„iladi.  Bu  turdagi  yutilish 
faolligi  va  tanlanishi  gruntning  tashqi  ko„rinishini,  ularning  fizik  holati  va 
xossasining o„zgarishiga olib keladi. Biologik yutilishning ahamiyati, xususan tog„ 
jinslari nurashida, shuningdek cho„kindi qatlamning shakllanishining boshlang„ich 
bosqichida yaxshi bilinadi.  
 
Gruntlarning 
ionalmashinuv 
xossasi. 
Gruntlarda 
ion 
almashinuvi 
adsorbsiyaning  bir  xil  ko„rinishi  bo„lib,  gruntning  yuqori  qatlami  g„ovaklik 
eritmasidagi  elektrolitdan  ionlarning  yutilish  jarayoni  tushuniladi.  Bunda 
gruntlarning kristall panjarasi buzilmaydi. Ionlar kation va anion turlarga bo„linadi. 
 
Ion almashinuvining asosiy omili, gruntning kimyoviy-mineral tarkibi, uning 
dispersligi,  g„ovaklik  eritmasidagi  ion  konsentratsiyasi  va  turi,  eritmaning  rN 
hisoblanadi. Gruntlarda ion almashinuvi ularning mikrostrukturasi o„zgarishi bilan 
ro„y  beradi,  chunki  bitta  ionning  boshqasi  bilan  almashinuvi  natijasida  zarralar 
orasidagi 
bosimning 
o„zgarishi 
ro„y 
beradi. 
Natijada 
zarralarning 
koagulyatsiyalashishi  yoki  agregatlarni  dispergatsiyalashish  jarayoni  ro„y  beradi. 
Suniy  ion  almashtirish  natijasida  gruntlarning  xossalari  va  xususiyatlari 
o„zgartiriladi. 

---

89