A. D. Kayumov gruntshunoslik

2.2-rasm. Gillardagi «bazis-bazis» turdagi (a) kam zichlashtшrilgan va (b) 
zichlashtшrilgan koagulyaеsion tutash joy. 
 
a                                                 b
 
2.3-rasm. Gillarda «bazis-skol» (a) va «skol-skol» (b) turdagi koagulyatsionli 
tutash joy. 
 
Koagulyatsion  tutash  joyning  muhim  xususiyatlaridan  biri  buzilishning 
orqaga  qaytishining  tavsifliligidir.  Fazoviy  va  sementliga  nisbatan  koagulyatsion 
tutash  joylar,  ular  buzilgandan  so„ng  qayta  tiklanadilar.  Koagulyatsion  tutash 
joyning  bu  xususiyati  asosida  tiksotrop  hodisasi  yotadi.  Kritikdan  past  yukda 

---

72
 
 
koagulyatsion  tutash  joyli  g„ovakli  jismlar  odatdagi  plastik  xususiyatni,  ya‟ni 
butunligi  yo„qolmagan  qaytmas  deformatsiyaga  olib  keluvchi  qovushqoq 
oquvchanlikni namoyon qiladi. 
O„tuvchi  tutash  joylar  qisman  degidratlashgan  holatda  bo„luvchi  yoki 
sezilarli  litogenetik  zichlashishga  uchragan  quruq  holdagi  bog„langan  va 
bog„lanmagan nozik dispers jinslar (lyosslar ham kiradi) uchun tavsiflidir. Bunda 
zarraning  atrofida  bog„langan  suv  bo„lmasligi  yoki  yupqa  adsorblashgan  suv 
bo„lishi  mumkin.    Bu  sharoitda  jinslar  orasidagi  qatlamning  ingichkalanishi  va 
keyinchalik gidrat plyonkasining ayrim ion-elektrostatik va kimyoviy tabiatga ega 
tutash  joyli  uchastkalarga  ajralishi  yuz  beradi  (2.1,  g  -  rasm).  Tutash  joyda 
qo„shimcha  katta  miqdordagi  bosimni  keltirib  chiqaruvchi  kapillyar  kuchlar 
ko„pincha  degidratatsiya  davomida  zarralarning  o„zaro  siqilishiga  sababchi 
bo„ladilar.  
O„tuvchi  tutash joyning muhim xossalaridan biri – suvga nisbatan ularning 
turg„un bo„lmasligidir,  ya‟ni gidratlanish qobiliyati va tashqi bosim olinganda va 
namlanganda  koagulyatsion  tutash  joyga  o„tishidir.  O„tuvchi  tutash  joylarning 
orqaga qaytish xususiyati, ion-elektrostatik bog„lanishning hosil bo„lishida ishtirok 
etuvchi, almashinuv kationi gidrotatsiyasining yuqori energiyasi bilan bog„liq.  
Shunday qilib, ma‟lum bir sharoitda ko„rib o„tilayotgan koagulyatsion tutash 
joy fazoviy turga o„tishi mumkin, bu uni o„tuvchi turdagi tutash joy deb atalishiga 
sababchi bo„ladi. Hisob ishlari va eksperimental tadqiqotlar o„tuvchi turdagi birlik 
tutash joy mustahkamligi 10
-8
 - 10
-6
 N bo„lishini ko„rsatadi. 
 
Mexanik  kontaktli  strukturali  bog„liqlik  nihoyatda  kam  bo„lgan  va  toza 
mexanik  tabiatga  ega  bo„lgan  (2.1,  d  -  rasm)  yirik  donali  va  qumli 
sementlashmagan  jinslar  uchun  tavsiflidir.  Bu  jinslarda,  ayniqsa  qumlarda, 
namlikning  ma‟lum  bir  oralig„ida,  strukturali  bog„lanishni  sezilarli  darajada 
oshiruvchi  kapillyar  kuchlar  yuzaga  kelishi  mumkin.  Boshqa  qolgan  hamma 
ko„rinishdagi bog„lanishlar (molekulyar, ion-elektrostatik) bunday jinslarda uncha 
katta ahamiyatga ega emas.  

---

73
 
 
Mexanik  tutash  joyning  hosil  bo„lishi  minerallar  va  jinslarning  yirik 
donalarining o„zaro tutashgan joyida kuzatiladi. Bunda strukturali elementlarning 
o„zaro  siqilishi  gravitatsiya  kuchlari  hisobiga  amalga  oshiriladi  va  kimyoviy 
tabiatli kontakt bog„lanishning hosil qilish uchun yetarli bo„lmaydi. Bunday tutash 
joylarda  qisman  bog„lanishni  hosil  bo„lishi  tutash  joyda  bo„lgan  yuzalarning 
noravonligi  sababidandir, u  strukturali  elementlarning  yuzasi  mikrorelyefi  qancha 
noravon  va  siquvchi  kuch  yuqori  bo„lsa  shuncha  katta  bo„ladi.  Yuzasi  silliq 
bo„lgan zarralar orasida mexanik bog„liqlik bo„lmaydi. 
Mexanik  tutash  joyining  birlikka  to„g„ri  keluvchi  buzilish  yuzasida 
(strukturali  elementlarning  o„lchami  kattaligi  uchun)  mustahkamligi  pastligi  va 
ular  miqdorining  kamligi  natijasida  jinsning  uzilishga  mustahkamligi  bunday 
kontaktlarda MPa ni yuzdan va mingdan bir bo„lagiga teng bo„ladi. Shuning uchun 
tabiiy  sharoitda  donador  bog„lanmagan  gruntlar  o„zini  sochiluvchan  jismlardek 
tutadi.