A. D. Kayumov gruntshunoslik

 
3.30-rasm. Gruntlarni bir o‘qli siqish bilan sinovchi asbob. 
 
 
 
 
3.31-rasm. Bir o‘qli siqilishda gruntlarning deformatsiyasi tavsifi: a – 
namunaning tashqi ko„rinishi, 1 – siqilishdan avval va (2-4)-keyin; 2 – mo„rt 
buzilish; 3 – yarim mo„rt buzilish; 4 – plastik buzilish; b – “bosim-deformatsiya” 
diagrammasi. 
 
Gruntlarniтп  reologik  xossalari.  Gruntlarning  reologiyasi  gruntlar 
mexanikasi  bo„limi  bo„lib,  gruntlarniтп  mexanik  tomonidan  kuchlanish 
qo„yilganda  vaqt  davomida  o„zini  tutishining  o„rganilishi  tushuniladi. 
Gruntlarning  tashqi  kuchga  qarshiligi  tavsifi  ularning  qiymati  va  ta‟sir 

---

154
 
 
vaqtiga bog„liq bo„ladi. Reologik xossa – vaqt davomida doimiy bosim ostida yoki 
kuchlarni  qo„yishda  har  xil  tezlikdagi  gruntlarning  deformatsiyasidir.  Grunt 
namunasiga  qo„yilgan  yukning  tez  oshishida,  gruntlarning  qarshiligi  eng  katta 
qiymatga  yetadi,  unda  elastik  deformatsiya  asosiysi  bo„ladi  va  yorilish  (surilish) 
yoki  uzilish  yo„li  bilan  mo„rt  buzilish  kuzatiladi.  Tashqi  kuchning  asta-sekin 
oshishi bilan gruntlarning qarshiligi kichik bo„ladi, surilish ko„rinishidagi buzilish 
bilan tugallanishi mumkin bo„lgan yoyilish deformatsiyasi yuz beradi.  
 
Gruntlarda  elastiklik  yoki  yoyilish deformatsiyasining  hosil bo„lish  darajasi 
T  tashqi  kuchning  ta‟sir  vaqtini  T
r
 
relaksiya
  vaqtiga  nisbatiga  bog„liq  bo„ladi. 
Relaksiya
  vaqtining  qiymati  qovushqoqlik  η  ni  surilishdagi  elastiklik  moduliga 
G:T
r
= η/υ nisbati bilan aniqlanadi va shunday vaqt oralig„ini aks ettiradiki, bu vaqt 
davomida  jismdagi  kuchlanish  doimiy  deformatsiyada  ma‟lum  bir  qiymatga 
kamayadi  (odatda  2,71  marta).  Har  xil  jismlar  uchun 
relaksiya
  vaqti  har  xildir. 
Qoya toshlari uchun 
relaksiya
 vaqti yuz va ming yillab o„lchanadi, shisha uchun u 
tahminan yuz yilga teng, suv uchun - 10
-11
 s. 
 
Agar gruntga  kuchning ta‟sir qiluvchi  vaqti  r
elaksiya
  vaqtidan  kam  bo„lsa, 
asosan  unda  elastik  deformatsiya  rivojlanadi.  Agar  gruntga  ta‟sir  qilayotgan 
ma‟lum  kuchning  vaqti 
relaksiya
  vaqtidan  katta  bo„lsa,  unda  gruntda  orqaga 
qaytmaydigan yoyilish va oquvchan deformatsiya hosil bo„ladi. Masalan, muz va 
oyna yuk tez qo„yilganda elastik deformatsiyalanadi va mo„rt holda buziladi, yuk 
sekin qo„yilganda-yoyilish hosil bo„ladi va ular suyuqlik kabi oqadilar.  
 
Reologik  jarayonlar  hamma  joyda  kuzatiladi.  Ko„chkilar,  muzlarni  oqishi, 
uzoq  davom  etuvchi  cho„kish,  inshootlarning  buralishi  va  og„ishi,  tonellar 
qurilishida  yer  yuzasining  bo„lagi  cho„kishining  rivojlanishi,  tog„  bosimining 
kuzatilishi  va  boshqa  hodisalar  –  bularni  hammasi  gruntlarning  yoyilishininh 
natijasidir.  
 
Gruntlarning  reologik  xossalari  hajmiy  va  surilishli  yoyilishda  yuzaga 
keladi.  Hajmiy  yoyilish  doimiy  har  tomonlama  siqish  natijasida  hosil  bo„ladi, 
masalan kompressiyada, gruntlarning zichlashishi natijasida so„nuvchi tavsifga ega 
bo„ladi. Surilishda yoyilish asosida va inshoot tanasida doimiy urinma kuchlanish, 

---

155
 
 
masalan,  tirgovich  inshootlarda  –  plotina,  to„suvchi  devor,  yon  qiyaliklar  va 
boshqalar  bo„lganda,  gruntlarning  surilishli  yoyilishi  so„nuvchi  bo„lishi,  doimiy 
tezlik  bilan  (tiklangan  yoyilish)  oqishi  va  o„suvchi  oqim  tavsifiga  ega  bo„lishi 
mumkin.  Natijada  gruntlarning  xususiy  buzilishi  kuzatilishi  va  buni  inshootlar 
asosida bo„lishiga yo„l qo„ymaslik kerak. Hajmiy va surilishli yoyilish egrisi 
3.32-
rasmda 
keltirilgan.