А. Бурханов, К. Рахматов

11.4. Ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг 
таҳлили. 
Минтақавий иқтисодиётнинг асосий ва анъанавий усулларидан бири бу 
ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таҳлил қилишдир. У 
минтақавий иқтисодий тизимда мавжуд бўлган асосий ҳодисалар ва 
нисбатларни тавсифловчи статистик кўрсаткичлар тизимидан фойдаланишга 
асосланган ва шунинг учун статистик усуллар гуруҳига киради. Ушбу 
таҳлилнинг мақсади минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш 
стратегиясини 
кейинчалик 
асослаш 
учун 
иқтисодий 
ўсишнинг 
номутаносибликлари ва фойдаланилмаган имкониятларини аниқлашдир. 
Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш таҳлили қуйидаги муаммоларни ҳал 
қилишга қаратилган: 
1. Минтақанинг табиий-ресурс салоҳиятининг ҳолатини баҳолаш. 
2. Атроф-муҳитнинг ёмонлашиш сабабларини аниқлаш. 
3. Аҳоли динамикаси ва унинг жинси ва ёш таркиби хусусиятларини, 
шунингдек асосий миграция оқимларининг сабабларини ўрганиш. 
4. Минтақа иқтисодиётининг асосий тармоқлари учун меҳнат 
ресурсларидан фойдаланишни баҳолаш. 
5. Минтақадаги ишсизликнинг умумий ва махсус сабабларини 
тушунтириш. 
6. Аҳолининг ҳаёт даражаси ва сифатини баҳолаш, аҳолини ижтимоий 
инфратузилманинг асосий объектлари билан таъминлаш. 
7. Минтақавий иқтисодиётнинг бозорда келгусида ишлаши учун 
стратегияни ишлаб чиқиш учун минтақанинг, унинг саноатининг, қишлоқ 

---

365
хўжалигининг, 
саноат 
инфратузилмасининг 
эришилган 
иқтисодий 
даражасини баҳолаш. 
8. Ҳудудлараро иқтисодий алоқаларни баҳолаш. 
9. Ишлаб чиқаришнинг мумкин бўлган экспорт захираларини аниқлаш. 
10. Ҳудудларнинг молиявий ҳолатини баҳолашда вилоят бюджети 
маблағларидан вилоят бюджети даромадларининг бир қисми сарфланиши. 
11. Мулкчиликнинг турли шакллари билан боғлиқ корхоналарни аҳоли 
ва минтақа иқтисодиётининг умумий манфаатларида фойдаланиш 
имкониятларини баҳолаш. 
Фақатгина минтақа ҳаётининг барча асосий параметрларини ҳар 
томонлама таҳлил қилиш минтақадаги ижтимоий-иқтисодий вазият, минтақа 
иқтисодиётининг 
мураккаблик 
даражаси 
ва 
минтақани 
янада 
ривожлантиришнинг асосий йўлларини аниқроқ ёки камроқ объектив 
равишда тасаввур қилиши мумкин.
Ижтимоий-иқтисодий таҳлил жараёнида минтақанинг табиий-ресурс 
потенциали ҳар томонлама баҳоланади, бу минтақа иқтисодиёти ривожланиш 
даражасига, минтақанинг мавжуд ресурс салоҳиятига ихтисослашганлигини 
ёки мос келмаслигини баҳолаш учун амалга оширилади. 
Бундай таҳлил жараёнида тегишли давлат тузилмалари аҳолининг реал 
даромадларига, аҳолининг пул даромадлари ва харажатлари баланси ёки 
номутаносиблигига, маҳсулот ишлаб чиқариш динамикасига, аҳолининг уй-
жой билан таъминланиш даражасига, ишлаб чиқариш ва ижтимоий 
инфратузилманинг ривожланиш даражасига алоҳида эътибор қаратмоқда. 
Минтақа иқтисодиётида унинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига 
тўсқинлик қилувчи иқтисодий номутаносибликларни ўз вақтида аниқлаш 
учун минтақа иқтисодиётининг мураккаблик даражаси батафсил таҳлил 
қилинади. 
Ушбу таҳлил қуйидагиларни баҳолайди: 
1. Ижтимоий ва саноат ривожланиш суръатлари ва даражаларининг 
ўзаро нисбати (аҳолининг асосий ижтимоий имтиёзлар ва хизматлар, 

---

366
истеъмол товарлари билан таъминланишини таҳлил қилиш; моддий ишлаб 
чиқариш, саноат таркиби, ишлаб чиқариш активлари таркиби, уларнинг 
эскириш даражаси; капитал қўйилмалар даражаси, бандлик таркиби ва 
бошқалар.). 
2. Иқтисодиётнинг ижтимоий йўналтирилганлик даражаси (умумий 
ишлаб чиқаришда истеъмол товарлари ишлаб чиқариш улушига қараб; аҳоли 
жон бошига истеъмол товарлари ишлаб чиқариш бўйича; истеъмол 
товарлари ва озиқ-овқат маҳсулотларининг ўзини ўзи таъминлаш даражаси; 
минтақада уй-жой қурилиши даражаси бўйича). 
3. Иш ўринлари ва меҳнат ресурслари баланси (минтақавий меҳнат 
бозори сиғими, ишсизлик динамикаси ва таркиби, минтақавий кадрларни 
тайёрлаш тизими, шунингдек, унинг минтақа эҳтиёжларини қондиришга 
қанчалик эътибор қаратилганлиги баҳоланади). 
4. Иқтисодиётни ҳудудий кўп мақсадли ресурслар (ер, сув, ўрмон 
ресурслари) билан таъминланиши. 
5. Атроф-муҳитнинг ҳолати ва экологик хавфли ҳудудлар, ишлаб 
чиқаришлардан фойдаланиш даражаси. 
6. Биологик ресурслардан фойдаланиш даражаси ва янгиланиш 
динамикаси. 
7. Иқтисодий комплекснинг ишлаб чиқариш йўналиши, яъни саноат ва 
саноат бўлмаган маҳсулотлар нисбати. 
8. Ишлаб чиқариш инфратузилмасининг (энергия базалари, транспорт 
комплекслари, қурилиш базалари) минтақа эҳтиёжларига мувофиқлиги. 
Минтақа иқтисодиётининг мураккаблигини ижтимоий-иқтисодий таҳлил 
қилишда минтақа тармоқларининг ривожланиши таҳлили алоҳида ажралиб 
туради. 
Ушбу таҳлилни ўтказишда қуйидагилар мавжуд: 
1. Моддий ва қиймат жиҳатидан ишлаб чиқариш динамикаси. 
2. Минтақадаги муайян тармоқ корхоналарининг молиявий аҳволи. 
3. Минтақа саноатида меҳнат салоҳиятидан фойдаланиш. 

---

367
4. Ушбу корхоналарни техник қайта жиҳозлаш, реконструкция қилиш ва 
кенгайтириш учун янги харажатларни молиялаштириш манбаларини ҳисобга 
олган ҳолда капитал сарфлаш. 
5. Ишлаб чиқаришни моддий ва хом ашё ресурслари билан таъминлаш. 
6. Саноат ривожланишининг атроф-муҳитга таъсирини ва унинг атроф-
муҳитни муҳофаза қилиш чораларининг самарадорлигига таъсирини 
кўрсатувчи кўрсаткичлар аниқланади. 
Ушбу 6 кўрсаткични тавсифловчи бир қатор бошқа маълумотлар билан 
тўлдирилган. Хусусан: 

эришилган ишлаб чиқариш ҳажмининг иқтисодиёт эҳтиёжлари ва 
аҳоли талаб даражаси ўртасидаги жисмоний нисбати;

ёқилғи-энергетика, минерал, сув, ўрмон, ер ресурслари билан 
таъминлаш ва ушбу ресурсларнинг иқтисодий кўрсаткичларга ҳам, 
саноатнинг ҳудудий тақсимланишига таъсири даражаси;

концентрация, ихтисослашув ва ишлаб чиқариш кооперацияси 
даражалари; 

иккиламчи ресурсларни йиғиш ва қайта ишлаш учун ишлаб 
чиқариш имкониятларининг мавжудлиги ёки йўқлиги (турли 
соҳаларда ҳосил бўлган ёки ушбу тармоқлардаги корхоналарда 
мажбурий қайта ишлашга мажбур бўлган ишлаб чиқариш ва 
истеъмол чиқиндилари). 
Транспорт ва иқтисодий алоқалар ва инфратузилмани ривожлантириш. 
минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг таҳлили қуйидаги 
асосий бўлимларда олиб борилади: 
1. Минтақанинг умумий ривожланиш даражасини таҳлил қилиш. 
2. Минтақанинг табиий-ресурс салоҳиятини таҳлил қилиш ва баҳолаш. 
3. Атроф муҳитнинг ҳолати ва унинг ифлосланиш сабабларини таҳлил 
қилиш. 

---

368
4. Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини таҳлил қилиш ва 
баҳолаш, шу жумладан минтақадаги демографик ва миграцион жараёнларни 
баҳолаш. 
5. Бандлик ва ишсизликни, минтақа бўйлаб қайта жойлашишни ва 
аҳолининг еришилган турмуш даражасини таҳлил қилиш. 
6. Саноат, қишлоқ хўжалиги ва бозор инфратузилмасининг эришилган 
ривожланиш даражасини баҳолаш. 
7. Экспорт салоҳиятини, ҳудудлараро ва ташқи иқтисодий алоқаларни 
таҳлил қилиш ва баҳолаш. 
8. Минтақанинг молиявий ҳолатини, вилоят бюджетининг ҳолатини 
баҳолаш. 
9. Минтақада кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш йўналишларини 
таҳлил қилиш. 
Минтақавий иқтисодий ривожланишнинг манба ва демографик шарт-
шароитларини таҳлил қилиш жараёнида минерал хом ашё, ёқилғи-
энергетика, минтақанинг ер, сув ва ўрмон ресурсларини инвентаризация 
қилиш амалга оширилади. Меҳнат ресурсларининг таркиби, шаҳар ва қишлоқ 
аҳолисининг сони ва нисбати, асосий ёши ва жинси гуруҳлари, ўртача умр 
кўриш давомийлиги, мавжуд миграция оқими, ишсизлик даражаси, туғилиш 
ва ўлим нисбати ва ушбу кўрсаткичнинг бир неча йилларга нисбатан 
динамикаси белгиланади. Турмуш даражаси аҳоли жон бошига 
даромадларнинг ўзгариши, озиқ-овқат ва истеъмол товарлари нархлари 
даражаси, ноозиқ-овқат товарлари таркиби ва ҳажмларининг ўзгариши билан 
баҳоланади. Турмуш даражаси анча юқори бўлса, ноозиқ-овқат ва озиқ-овқат 
маҳсулотларининг нисбати 90% ни ташкил қилади: Қолган 10%ига уй-жой, 
ижтимоий, маданий, тиббий, таълим муассасалари билан таъминлаш ҳам 
киради. 
Турмуш даражаси мавжуд кўрсаткичларни моддий товарлар ва 
хизматларни истеъмол қилишнинг минтақа стандартлари билан таққослаш 
орқали ифодаланиши керак. Кейин ҳудуднинг молиявий аҳволи баҳоланади 

---

369
ва қўшимча молиялаштириш манбаларини топиш имкониятлари аниқланади. 
Таҳлил ушбу минтақадаги бозор муносабатлари ривожланишини баҳолаш 
билан, таққослаш нисбати билан якунланади