A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.3.14 . 
«Tarjimai ahvoli amironi
Buxoroyi sharif az amir Doniyol to asri amir Abdulahad»
’’T arjim ai ahvoli a m ir o n i Buxoroyi s h a r if az a m i r D o n iy o l to asri 
a m i r A b d u l a h a d ” ( “ Buxoroyi s h a r if a m irla rin in g tarjim ai ahvoli. A m ir
D o n iy o ld a n to a m ir A b d u la h a d g a c h a ” ) asarining muallifi A h m a d D onish 
yoki A h m a d Kalla n o m i bilan m a s h h u r b o 'lg a n , X IX asrda k o 'z g a
k o 'r i n g a n m u ta f a k k ir shoir, ad ib , olim va d ip lo m a td ir . U n in g t o 'l a ismi 
A h m a d ibn N o s i r ibn Y u s u f a l-X an afiy a l-B u x o riy d ir. B o 'lg 'u si tarixchi 
1827-yili B u x o ro d a tu g 'ilg a n . U yoshligidan yaxshi o ‘qib tarix, m u m t o z
a d a b iy o t, r i y o z iy o t- m a te m a tik a , ilmi n u j u m - a s t r o n o m i y a , m u siq a va 
tibbiyot ilm larini yaxshi o 'r g a n g a n , husn ix at va m u s a w i r l i k sirlarini 
h a m egallangan.
A hm ad Donish o 'z faoliyatini xattotlikdan boshlagan va 50-yil boshlarida 
a m ir N asru llo h xizm atiga qabul qilingan, 1870-yili iste’foga chiqib, ilmiy 
faoliyat bilan m ashg'ul bo'lgan.
A h m a d D o n is h 1857-yili a m i r N a s ru llo h , 1869 va 1974-yillari a m ir
Muzaffar (I8 6 0 —1885) elchiligi tarkibida Peturbuigda bo'ldi va Rossiyaning 
iqtisodiy, ijtim oiy-siyosiy va m a d a n iy hayoti bilan y a q in d a n tan ish d i. 
Bu safarlar o lim n in g d u n y o q a ra s h ig a k atta t a ’sir k o 'rsa td i. L ekin, u 
Buxoroning Rossiyaga qaraganda qoloqligining haqiqiy sabablarini tushunib
242

---

y e tm a d i. U j a m iy a tn i m av ju d q o n u n va ta rtib la rin i tak o m illash tirish
yo'li b ila n , odil p o d s h o h n i n g q o i i bilan q a y t a d a n qurish m u m k i n deb 
hisoblardi. O lim n in g bu qarashlari u n in g “ N a v o d ir u l-v a q o y e ’” ( “ N o d i r
v o q e a la r” ) nom li asarida o ‘z aksini to p g an . A h m a d D o n is h ushbu asarida 
a m irg a d a v la tn i b o sh q a ris h ishlarini q a y t a d a n q u ris h n i m a sla h a t berdi. 
Lekin, a m ir b u n d a n d a ig 'a z a b bo'ldi va 70-yillar oxirida A h m a d D onishni 
p o y ta x td a n uzo q lash tird i va G ‘u z o rg a qozi qilib yubordi.
1885-yili, a m i r M u zaffar vafotidan keyin, u Buxoroga qaytib keldi va 
u m r in in g qolg an qism ini ilmiy m a s h g ‘u l o t l a r bilan kechirdi. A h m a d
D o n ish 1897-yili vafot etdi.
A h m a d D o n i s h s e r m a h s u l ijo d k o r b o 'l i b , ilo h iy o t, ilmi n u ju m , 
geografiya, ad ab iy o t va tarixga oid 20 ga yaq in asar yozib qoldirdi. 
“ M a n o z i r u l-k a v o k ib ” ( “ S ayyoralarning m a n z a r a l a r i ” ), “ N a v o d ir ul- 
v aq o y e ’” va ’’Tarjim ai ahvoli am ironi Buxoroyi s h a r i f ’ (1885-yildan keyin 
yozilgan) asarlari a n a sh u lar ju m la sid a n d ir.
O 'z b e k is to n n in g X IX asrdagi ijtimoiy-siyosiy hayotini o 'rg a n is h d a
olim n in g so'nggi asari katta ilmiy a ham iyatga ega. K itobda katta so'zboshi, 
say y o ralarn in g inson taqdiridagi a h a m iy a ti, d in va u ning jam iy atd ag i 
o 'r n i to 'g 'risid ag i tlkrlardan keyin qisqa t a r z d a a m ir Doniyol (1758— 
1785), S h o h m u r o d (1785—1800), H a y d a r va a m i r N asru llo h hukm ro n lig i 
yillarida b o 'lib o 't g a n voqealar b ay o n etilgan.
A sarning k atta va so'n ggi qismi a m ir M uzaffarga bag'ishlangan. Bu 
q ism d a Buxoro xonligining XIX asr ikkinchi yarm idagi ijtimoiy-siyosiy 
ahvoli, shu n in g d ek , c h o r Rossiyasi q o 'sh in lari to m o n i d a n 1866-yili Jizzax 
h a m d a 1868-yili S a m a r q a n d n in g ishg'ol qilinishi voqealari batafsil bayon 
etilgan.
’’T a rjim a i a h v o li a m i r o n i B uxoroyi s h a r i f ” a s a r in in g q o 'l y o z m a
nusxalari T o s h k e n t, S a m a r q a n d , B uxoro, D u s h a n b e k u tu b x o n a la rid a
mavjud. A sarning m atn i A .M irzoyev t o m o n i d a n c h o p etilgan. 1960-yili 
k ito b n in g qisqartirilgan ruscha tarjimasi D u s h a n b e d a n ash r qilingan.