O lim 1205-yildan boshlab M o v a r o u n n a h r va X u ro so n b o ‘ylab k o ‘p
sayohat qilgan, dastlab Niso, Marv, T us, H irot va S eisto n d a b o ‘ladi. U
N ishopurda ham bo'lib, Xurosonning yetuk arabiynavis va forsinavis shoirlari
bilan y aq in d a n tanishadi. Xullas, olim X u ro so n shaharlari b o ‘ylab qilgan
sayohati vaqtida b o ‘lajak tazkirasi u c h u n m a ’lu m o tla r t o ‘playdi.
Avfiy m o ‘g ‘ullar istilosi arafasida H in d isto n safariga otlanadi. G ‘aznaga
yetganda C hin g izx o n ( 1 2 0 6 - 1 2 2 7 ) boshliq m o ‘g ‘ul q o ‘shinlarining 0 ‘rta
O s iy o g a b o s tirib kirgani h a q i d a x a b a r t a r q a la d i. O lim X u r o s o n va
M o v a r o u n n a h r d a n kelgan q o ch o q la rg a q o'shilib H in d is to n g a j o 'n a y d i
va 1222-yili P a n j o b n i n g U c h v ilo y a tig a kelib, b u y e r n i n g h o k i m i
N o siru d d in Q a b o c h a n in g (1205—1227) xizm atiga kiradi. O r a d a n k o ‘p
vaqt o 't m a y , Avfiy G u jo ra tg a qozi qilib tayinlanadi. U 1227-yili Dehliga
k o ‘chib kelib, S u lto n S h a m s u d d in E ltu tm is h n in g 1
xizm atiga kiradi va
u m rin in g oxirigacha shu yerd a k u n kechiradi.
N u rid d in M u h a m m a d Avfiy U c h d a tu rg a n vaqtida o 'z in in g “ L ubob
u l- a lb o b ” nom li tazkirasini yozdi, G u jo r a td a esa arabiynavis olim qozi
M u h sin T a n u h iy n in g ( 9 4 0 - 9 9 4 ) “Al-faraj b a ’d a s h - s h id d a t” ( “ O fa td a n
so'nggi o v u n is h ” , 984-yili yozilgan) nom li asarini arab tilidan fors tiliga
tarjim a qildi. “Ja v o m i ul-hikoyat va la v o m i’ a r-riv o y a t” ( “ H ik o y a tla r
m ajm uasi va riv oyatlar s h u ’lasi” ) asarini h a m o ‘sha yerd a y oza boshladi.
“ L ubob u l- a lb o b ” tazkira bo 'lib , u n d a 0 ‘zbekiston, X u ro so n , Iroq,
O zarbayjon, G ‘a z n a h a m d a G ‘arbiy H in d is to n d a X —XII asrlarda yashab
ijod etgan 299 sh o ir va adib h aq id a u m u m i y m a ’lu m o t beriladi. Asar
U ch viloyatining hokim i Raziuddin Abubakrning topshirig'i bilan yozilgan.
“ L ubob u I -a lb o b ” ning forsiy m atn i 1903 va 1906-yillari E .B rau n va
M irza M u h a m m a d Q azviniy tarafidan c h o p etilgan.
Avfiyning ikkinchi m u h i m asari “Jav o m i u l - h ik o y a t” b o ‘lib, 1227—
1236-yillar orasid a yozilgan. A sar to 'rt q is m d a n , h ar bir qism esa 25
b o b d a n iborat. U H in d is to n , E ro n , 0 ‘rta Osiyo va 0 ‘z b e k is to n n in g
ijtimoiy-siyosiy va m a d a n iy hayotiga oid 2113 ta tarixiy latifadan iborat.
Biz u c h u n u n in g ayniqsa t o ‘rtinchi qismi alohida ah a m iy a t kasb etadi.
Bu q ism d a 0 ‘rta O siyoning q ad im iy turkiy
xalqlari va Buxoro sadrlari
haq id a m u h im m a ’lu m o tla r bor.
“Javomi u l-h ik o y a t” c h o p qilinmagan. Ayrim qismlari I.N izo m u td in o v
va T .Fayziyev t o m o n i d a n o ‘zbek tiliga tarjim a qilingan.
1 S h a m s u d d i n E l t u t m i s h (1211 — 12 3 6 ) —XI11 a s rd a S h i m o l iy H i n d i s t o n n i id o r a qi lg an
M u ’izz iylar su lo la s id a n .
174
“ Tarixi j a h o n k u s h o y ” ( “J a h o n g i r (C h in g izx o n ) tarix i” ) n o m li yirik
tarixiy asarni y aratg an tarixchi X III asrda o 't g a n yirik olim va davlat
arbobi Juvayniydir. Lining to 'liq ismi A lo u d d in O ta m a lik ibn B a h o u d d in
M u h a m m a d a l-J u v a y n iy . U 1226-yiii G 'a r b i y X u r o s o n n i n g Ju v a y n
hu d u d ig a qarashli O z o d v o r q ish lo g 'id a badavlat
va nufuzli siyosiy arbob
oilasida tug'ilgan. Otasi B a h o u d d in M u h a m m a d X o r a z m s h o h A lo u d d in
M u h a m m a d n i n g X u ro so n d a g i noibi b o 'lg a n , m o 'g ' u l l a r xuruji vaqtida
S u l t o n J a l o l u d d i n b ila n b irg a u la r g a q a rs h i j a n g l a r d a q a t n a s h g a n .
M o 'g 'u l l a r 1221-yili N is h o p u r n i ishg'ol qilgach, B a h o u d d in M u h a m m a d
T usga q o c h ib bordi va u n in g m u s ta h k a m q a l ’alaridan biriga yashirindi.
L e k in q a l ’a h o k i m i u n i b a n d g a o lib , m o ' g ' u l l a s h k a r b o s h i l a r i d a n
Q o 'l b o 'l o t g a topshirdi. Q o 'l b o 'l o t asirning m a ’lum otli va iste’dodli shaxs
ckanligini anglab, uni tirik qoldirdi. K e y in ch a B a h o u d d in M u h a m m a d
m o 'g 'u lla r xizm atiga qabul qilindi va to vafotiga (1258)
q a d a r Xurosondagi
m o 'g ' u l h o k im la ri C h i n t e m u r , K irk o 'z , A r g 'u n o g 'a h u z u r i d a sohib
d evonlik vazifasida turdi.
B a h o u d d in M u h a m m a d d a n ikki o 'g 'il qoldi. T o 'n g 'i c h i S h a m s u d d in
M u h a m m a d 1 2 6 2 — 1 2 8 3 - y i l l a r i E r o n d a g i m o ' g ' u l h u k m d o r l a r i
Elxonlardan H a lo k u x o n (1256—1265) h a m d a A baqaxon (1265—1282)ning
vaziri, sohib devoni b o 'lg a n va m a m la k a tn in g ijtim oiy-siyosiy hayotida
k atta rol o 'y n a g a n . Kenja o 'g 'li A lo u d d in yoshligidan yaxshi o 'q id i, arab,
fors, keyinchalik m o 'g 'u l va u y g 'u r tillarini m u k a m m a l o 'rg a n d i, o 'r t a
asr fan in in g bir talay sohalarini pu x ta egalladi. U yoshligidayoq m o 'g 'u l
h u k m d o rla ri xizm atiga qabul qilindi va K irk o 'z h a m d a A r g 'u n o g 'a n in g
d ev o n id a xizm at qildi. A lo u d d in O ta m a lik Juv ay n iy A r g 'u n o g 'a bilan
uch m a r ta 1246—1247, 1249—1251, 1252— 1253-yillari M o 'g 'u lis to n g a ,
Q o r a q o 'r u m g a bordi. U 1256-yilning boshlarida H a lo k u x o n n in g buyrug'i
bilan Ism oiliylar h u k m d o ri R u k n id d in H u rs h o h huzuriga M a y m a n d u z
q a l ’asiga elchi b o 'lib bordi va unga qarshilik k o 'r s a tm a y taslim bo'lish
h a q i d a g i t a l a b n o m a n i t o p s h i r d i . J u v a y n i y M a y m a n d u z n i m o ' g ' u l
q o 's h i n l a r i t o m o n i d a n is h g 'o l qilish c h o g ' i d a I s m o i l i y l a r n i n g b o y
kutubxonasini t a lo n - ta r o jd a n saqlab qoldi.
A louddin O tam alik Juvayniy 1259-yili Iroq va Xuzistonga hokim , malik
qilib tayinlandi. O 's h a n d a u B ag'd od va uning atrofidagi jo ylarni obod
qildi. Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri — X IV asrning birinchi yarmi)
m a ’lumotlariga
qaraganda, u katta m ablag', 10000 oltin d in o rs a rfla b Frot
daryosidan Kufa va Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozim da 20
y ild a n o r tiq tu rd i. 1271-yili raqiblari qozi sayyid T o j i d d i n Ali ibn
Do'stlaringiz bilan baham: