A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

1 1 .1 .M anbashunoslik  fanining  paydo  boMishi,  tarixi,  o ‘ziga  xos
xususiyatlari
Mutaxassislar  tarixiy  manbashunuslikni  maxsus  fan  sohasi 
sifatida
XIX  asr  oxiri  —  XX  asr  boshlarida  shakllangan  deb  hisoblaydilar. 
Ayni 
shu davrdan boshlab o ‘quv yurtlarida ushbu fan o'qitila boshlanadi 
h a m d a  
tarixchi  olim lar  tom onidan  o'quv  qo'llanm alari,  darsliklar 
yaratiladi- 
Tarixiy  tadqiqotlarda  rranbalarga  oid  maxsus  qismlar  paydo 
b o 'la d i. 
Ammo zamonaviy tarixiy manbashunoslik ildizlari juda qadim 
zam onlarda
108

---

do  bo'gan  edi.  Manbashunuslik  fan  sohasi  sifatida  o'z  tarixiga  ega 
bo'lib 
unda nazariy va amaliy masalalar hamda manbashunoslikni o'qitish
m asalalari 
o'iganiladi.
Manbashunoslikning  fan  sohasi  sifatida shakllanishi  uchun  tarix  ilmi 
qjy  etjshi  va  tarixchilaming  m anbalar  ustida  ishlashi,  tajribalarini 
umumlashtirishi zarur edi. Qadimgi zamon tarixchilari  voqea,  hodisalami 
nissa  afsona,  rivoyat  sifatida  bayon  etar  edilar.  Bunga  misol  sifatida 
Abulqosim  Firdavsiyning  “ S ho h n o m a” ,  payg'am barlar  to'g'risidagi 
ko'plab  qissa  va  rivoyatlami  misol  qilib  ko'rsatish  mumkin.
Ilk  o'rta  asr  tarixchilari  (V -V III  asrlar)  barcha  yozma  matn  yoki 
og'zaki  xabarlami  manba  sifatida  qabul  qilganlar.  Misol  tariqasida  Abu 
Jafar  Tabariyning  “Tarix  ar-rusul  va-l-m uluk”  asarini  misol  sifatida 
ko'rsatish  m um kin.  U nda  tarixchi  turli  shaxslar  va  m anbalardagi 
ma’lumotlami  tanqidiy  tahlilsiz  aynan  keltirganini  ko'ramiz.
O 'rta  asr  tarixchisi  o 'z i  guvohi  bo'lm agan  voqea  va  hodisalarni 
boshqalar ma'lumotlariga asoslanob qabul  qilish  yoki  rad etishi  mumkin 
bo'lgan.  Lekin  biz  aksariyat  tarixiy  asarlarda  muallif awalgi  tarixchilar 
asarlaridagi  m a’lumotlami  aynan  bayon  etishini  kuzatamiz.  Lekin  b a’zi 
tarixchilar,  xususan  Abu  Rayhon  Beruniy  boshqa  shaxslar  m a’lumotiga 
tanqidiy  m unosabatda  bo'lganini  uning  “Osol  ul-boqiya’’  asaridan 
ko'rishimiz mumkin.  Bu davr tarixchilari o'zi guvohi bo'lmagan voqealami 
bayon etishda boshqalar fikriga tayanishga,  ular asarlardagi  m a’lumotlarni 
o'z  asarlarida  aynan  qaytarishga  majbur  bo'Iganlar.  Lekin  muarrix  o'zi 
guvohi  bo'lgan  voqea,  hodisalami  yoritishda  o'zining jamiyatda  tutgan 
mavqeiga qarab ish ko'rganlar. Tarixchi o 'z davrida yuz bergan voqealami 
xolis yoritishga harakat qilgan.  Bu zamonda tarixnavislik va badiiy adabiyot 
o'rtasida juda  yaqinlik,  o'xshashlikni  kuzatish  mumkin.
Yevropada  Uyg'onish davrida,  yani  X1V-XV asrlarda mutafakkirlarda 
tarixchilar  an ’anasiga  ishonch  susayadi.  Insonparvarlar  qadimgi  dunyo 
a n ’analarini  davom  ettirar  ekanlar,  o'tm ishdagi  matnlarga  keyincha 
kiritilgan o'zgarishlar, to'ldirishlar va buzishlaiga duch kelganlar.  Natijada,
о  tmishning  buyuyk  shaxslsri  asarlari  m atnlarini  o'ganishning  yangi 
tamoyillari  majmuasi  paydo  bo'ldi.  Asar  matnini  qayta-qayta  o'qish 
jarayonida  uni  tushunish  va  talqin  etish  malakasi  hosil  bo'ldi.
Uyg onish  davrida  tarixchi,  muallif  shaxsi,  uning  o 'z  asariga,  unda 
ЬоГ н С1П8аП  vo4ea'ar^ a  shaxsiy  munosabatini  ifoda  etilishi  namoyon
о 
adi  Tarixchnavislar  qalimgi  m atn lam i  so'nggi  sharh,  izoh  va 
noshiyalaiga  ajrata  boshladilar.
yni  shu  davrda  tarixiy  asarlar  tarixiy  manba  va  tarixiy  qo'llanm a.
109

---

darsliklarga ajratildi. Tarixiy manba deb eng ishonchli shaxslar tomonidan 
birinchi  darajali  qimmatli  m a’lumotlarga  ega  yodgorliklar  hisoblandi. 
U lar  qatoriga  qadim gi  zam on  va  o 'r ta   asrlar  m ualliflari  asarlari 
qo'lyozmalari hamda qadimgi hujjatlaming asl  nushalari  kiritildi.  Barcha 
boshqa qayta bayonlar tarixiy qo'llanm a, darslik, sharh hisoblanib, ularda 
ilk  manbadagi  m a’lumotlam ing o'zgarishi  mumkinligini e ’tiborga olgan 
holda,  qadimgi  qo'lyozm alarga  nisbatan  ulami  ikkinch  darajali  yoki 
yordamchi  manba deb ataldi.
Uyg'onish  davrida  tarixiy  manbaga  tanqidiy  munosabatda  bo'Iish, 
uning yaratilgan vaqti, yili va muallifmi aniqlashga katta e ’tiborqaratildi.
XVIII—XIX asrlarda  Evropa mamlakatlaridagi  milliy o'zlikni  anglash 
ulaming o'z  xalqi  tarixini,  tarixiy  manbalami jiddiy va  m a’lum  tartib  va 
tamoyil  asosida  o'rganishga  olib  keldi.  Tarixshunoslikka  oid  muhim 
tadqiqotlar  amalga  oshirilib,  ularda  manbashunoslik  masalalari  ham 
yoritilgan.  Misol  tariqasida  F .K .D a lm o n n in g   “ G erm aniya  tarixi 
manbashunosligi”  (nemis  tilida,  1830)  asarini  ko'rsatish  mumkin.  Bu 
davrdagi tarixiy manbashunoslik asosan tarixiy manbalami yig'ish, tanlash, 
tavsif e’tish  va  tadqiq  etish  tamoyillarini  nazarda  tutgan.