A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a


 .1 .  Hujjatlar  —  O 'zbekiston  tarixining  muhim  manbalari



Download 6,54 Mb.
Pdf ko'rish
bet32/429
Sana01.01.2022
Hajmi6,54 Mb.
#294616
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   429
Bog'liq
--Manbashunoslik.Abdumajid Madraimov

4 .1 .  Hujjatlar  —  O 'zbekiston  tarixining  muhim  manbalari
Rasmiy hujjatlami o'rganish — diplomatika -  tarix fanining yordamchi 
ilm  sohalaridan  biri  bo'lib,  shuning  uchun juda  muhimki,  hujjatlardagi 
qimmatli  ma’lumotlar boshqa yozma manbalardagi tarix va tarixda o ‘tgan 
voqea,  hodisalami  ovdinlashtirishga,  ulami  tushunishga  va  hatto  qayta 
ko‘rib,  yangi  fikr,  mulohaza  va  tasawurga  olib  kelishi  mumkin.
Yurtimizning  ko‘p  asrlik  tarixiga  oid  yozma  manbalar  qatorida  yuz 
yoki  yuz  ellik  mingdan  ziyod  hujjatlami  o'rganish,  ulardagi  qimmatli 
m a’lumotlardan foydalanib, o'z tariximizning qorong'i sahifalarini yoritish 
katta ilmiy ahamiyatga ega.  Biz hujjat degan so'zning ikki ma’nosi borligini 
eslatmoqchimiz.  Birinchisi  —  hujjat,  dokument,  akt  m a’nosida  bo'lib, 
podshohlar,  amirlar, xonlar,  yirik davlat  amaldorlari va qozilar nomidan 
bitilib,  ulaming  shaxsiy  dastxati  va  muhr  bilan  tasdiqlangan  hujjatlar. 
Bular juda  kam  hollarda  asl  nusxada  uchraydi,  aksariyat  hollarda  esa, 
ulaming  naql  qilingan,  qayta  ko'chirilgan  nusxalari  saqlangan.  Ikkinchi 
m a’nosi  -  o'tm ishdan qolgan  hokim, davlat  idoralari,  xususiy shaxslarga 
tegishli  maktublar,  insholar,  arznoma  va  qaydlami  bildiradi.
Respublikamizda  yurtimiz tarixiga oid  boy  hujjatlar xazinalari  bo'lib, 
mutaxassislar fikricha, ularda jami yuz ellik mingdan ziyod hujjat  mavjud.
Hujjatlaming  eng  boy  xazinasi  O'zbekiston  Respublikasi  Markaziy 
Davlat  arxivida bo'lib, ulaming umumiy soni yuz mingdan ko'pdir.  Ular, 
asosan Qushbegi arxivi,  Buxoro amirlari, Xiva xonlari, viloyatlar hokimlari 
devon  va  m ah kam alariga  tegishli  h u jja t,  XV—XIX  asrlarga  oid 
vaqfnomalardan  iboratdir.
Abu  Rayhon  Beruniy  nomidagi  O'zbekiston  Fanlar akademiyasining 
Sharqshunoslik  instituti  qo'lyozma  xazinasida  taxminan  o 'n   mingdan 
ziyod  hujjat  mavjud  bo'lib,  ular,  asosan  vaqfnomalar,  yorliqlar,  savdo 
bitimlari,  qarz  vasiqalari,  ijaraga  oid  tilxat,  da’vo arizalar va  boshqa  turli 
mazmundagi  rasmiy hujjatlami tashkil qiladi.  Ular O 'rta Osiyo hududida 
yaratilgan.
Samarqand,  Buxoro,  Xiva  va  boshqa  viloyat  va  shaharlardagi  muzey 
va  arxivlarda  ham  bir  necha  ming  hujjatlar saqlanmoqda.
1873-yili  Xorazm  Rossiya  tom onidan  zabt  etilganidan  so'ng  Xiva 
xoni devonidagi hujjatlar m o'tabarqo'lyozm alar qatorida Sankt-Peterburg 
shahriga  olib  ketilgan  edi.  Ancha  m uddatdan  so'ng,  ya’ni  1936-yili 
sharqshunos  olim  P.P.Ivanov  Rossiya  Milliy  kutubxonasi  — sobiq  M.E. 
Saltikov-Shchedrin  nomli  Xalq  Davlat  kutubxonasida  Xivadan  olib 
ketilgan  hujjatlaming  bir  qismi  saqlanayotganini  aniqladi.  Ular  137  ta 
hujjat  edi.  Keyinchalik M.Yu.Yo'ldoshev  Rossiya  Fanlar akademiyasining
26


S harqshunoslik 
institutida to'qqizta hujjatni aniqlab, ulami o'iganib, nashr 
etdi. 
S h u n d a y  
qilib, jami  155  ta  Xiva  hujjatlari  chop  etildi.  Mazmuniga 
ko'ra 
u la m i 
ikki  qismga:  kirim -chiqim   qaydlari  daftarlari  (M ehtar, 
Q ushbegi, 
Devonbegiga tegishli) va xon amaldorlari  nomlari qayd etilgan 
d aftarlarga  ajratish 
mumkin.
1967-yili  Rossiya  Milliy  kutubxonasida  yana  uch  mingdan  ko'proq 
Xiva  xonlari  hujjatlari  borligi  aniqlandi  va  1962-yili  awal  aniqlangan 
hujjatlar bilan  birga  Toshkentdagi  0 ‘zbekiston  Davlat  arxiviga  keltirildi. 
Bu  hujjatlar,  asosan,  Xiva  xoni  nom iga  yozilgan  arznom alar,  turli 
amaldorlarga  m urojaatnoma,  soliq  yig'ini  to ‘g ‘risida  m a’lumotnoma, 
yurtda  olib  borilgan  turli  tadbiriar,  kanal  qazish,  turli  ta ’mir  ishlari 
to ‘g‘risida  edi.
Xiva  hujjatlarining m a’lum  qismi  O 'zR   FAning Abu  Rayhon  Bemniy 
nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida ham mavjud.  Bu yerda to'rtta 
qozixona  faoliyatini  qayd  etgan  daftarlar  bo'lib,  ularda  qozixonalarda 
amalga  oshirilgan  tadbiriar  -   savdo,  qarz,  d a ’vo,  vasiyat  va  boshqalar 
to'g'risida  m a’lumotlar  bitilgan.  Bu  hujjatlarda  Xiva  xonligi  hududiga 
kiruvchi  Hazorasp, Qipchoq,  M ang'it,  Q atag'on,  Q o'ng'irot,  Shahobod, 
Toshovuzlarda amalga oshirgan ishlarzikri  mavjud.  Bu daftarlarda  1893— 
1912-yillarda  tuzilgan  28205  ta  hujjat  qayd  etilgan.
O 'zbekiston  tarixiga  oid  hujjatlarni  O .D .C hexovich,  P.P.Ivanov, 
M.Yo'ldoshev,  E.Yu.Bregel,  T .N e’matov, A.Shayxova va boshqa olimlar 
o'rganganlar.  Ammo,  ulaming  tadqiqotlari  chuqur  ilmiy  xarakterga  ega 
bo'lib, asarlari ancha vaqt  ilgari chop qilingan,  hozirgi kunda ular kamyob 
nashrlarga  aylangan.
O 'z b e k isto n   tarix ig a  oid  h u jja tla rn i  o 'rg a n is h   m u am m o lari 
O.D.Chexovich  tom onidan  1969-yili  alohida  maqolada  yoritilib,  olima 
ularning  o'ziga  m a’lum  bo'lgan  o 'ttiz   to 'rt  turi  borligini  qayd  qilgan 
bo'lib,  ulaming  nomlarini  keltirgan.  Ular quyidagilar:
1.  O m onnom a  —  harbiy  vaziyatda  tinch  qo'yish  va  xavfsizligini 
ta ’minlash  haqidagi  hujjat;  2.  Ariza  —  m urojaatnoma  bilan  ta ’minlash;
3. Ahdnoma  — kelishuv;  4.  Barot  -   soliq olish  huquqini  beruvchi  hujjat;
5.  V aqtnom a  —  m a ’lum   m o l-m u lk n i  v aq f  q ilish ,  y a ’ni  xayriya 
tashkilotlariga  o'tkazish  xususidagi  hujjat;  6.  Vasiyatnoma;  7.  Vasiqa;  8. 
Vasiqai  batot  —  savdo  xususidagi  vasiqa;  9.  Vasiqai  bahshish  —  tuhfa 
qilinganligi to'g'risidagi  hujjat;  10.  Vasiqai joiz — garov to'g'risida  hujjat;
11.  Vasiqai  ijoza — ijara to'g'risidagi  hujjat;  12.  Dafiar -  soliqlar haqidagi 
yoki  am aldorlar  nom alari  va  m aoshlari  qayd  qilingan  ro'yxat;  13. 
noyatnoma  — tuhfa — oliy  mansabdor shaxs tom onidan  berilgan  hujjat;
27


14.  Istimolatnoma  —  soliqni  undirish  haqidagi  buyruq;  15.  Kabola  — 
savdo haqidagi  (X-XV I  asrlarga oid)  hujjat;  8.  Mahzar — janjal  qaydi; 9. 
Manshur — farmon;  10.  Misol  — viloyatni boshqarish huquqini beradigan 
farmon;  19.  Muboraknoma  —  hokim  devoni  buyrug‘i  yoki  u  to ‘g‘ridagi 
m a’lumot;  20.  Nishon — manshur bilan bir m a’nodagi hujjat;  21.  Rivoyat
—  muftiy  tomonidan  bahsli  masala  bo‘yicha  chiqarilgan  yuridik  qaror; 
22. Sulhnoma — sulh to'g'risidagi shartnoma;  23. Tilxat — qarz olinganligi 
to'g'risidagi  hujjat;  24.  Fathnom a  -   harbiy  g'alaba  to'g'risidagi  e ’lon; 
25.  Fatvo -   rivoyat  ma’nosida;  26.  Farmon;  27.  Xatti  vakolat;  28.  Xatti 
da’vo,  ariza;  29.  Xatti  nikoh  —  nikoh  shartnomasi;  30.  Xatti  taraka  — 
meros  taqsimlash  haqidagi  hujjat;  31.  Xatti  ibro  -   qarzdan  ozod  qilish 
yoki  da’vodan  voz  kechish  to'g'risidagi  hujjat;  32.  Hukm  —  qozi  yoki 
hokim  hujjati;  33.  H ukm nom a  -   hukm  hujjati;  34.  Yorliq  -   xon 
tomonidan  lavozimga  tayinlash  haqidagi  hujjat.
Ushbu  darslikda huquqiy hujjatlar (podsho va xonlaming farmonlari, 
yorliqlar,  inoyatnomalar,  rahnomalar,  vasiqalar,  vaqfnomalar)  haqida 
tushuncha berilib, ayrim namunalar taijimalari hamda rasmiy yozishmalar 
xarakteri,  maktublaming  qisqa  mazmuni  bayon  qilingan.

Download 6,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   429




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish