A ashirov, sh. Atadjanov

4
- №
55
49

---

Einologiyada evolutsionizm klassiklaridan biri ingliz faylasu- 
f., bioiogi, psixologi va sotsiologi 
Gerbert Spenser
(1820 — 1903- 
yillar) ushbu g'oyani asosan bir tomonlama tahlil va talqin qil- 
gan. Uning fikricha, ibtidoiyjamiyat vakillari jismonan, aqlanva 
ruhiy jihatdan taraqqiy etmaganlar. Qolaversa, Spenserning evo- 
lyutsionistik qarashlari m aium ma’noda irqchilik xarakterida 
bo‘lgan.
Etnologiyada evolutsionizm asoschilari orasida amerikalik 
oiirn 
Lyus Genri Morgan (1818 — 1881-yillar)
ulkan xizmatlari 
tufayli alohida ajralib turadi.
Morgan yirik olim bo"lib u hech kimning da’vatisiz tad- 
qiqotchi boigan. U o‘zining qariyb 40-yillik ilmiy faoliyatini 
dastlab AQShdagi hindu qabilasi — irokezlarni, so'ngra boshqa 
Amerika hindularini va o‘zga yurtlardagi xalqlarni o‘rganishga 
bag‘ishlagan. Morganning barcha qarashlari va turfa xil g‘oyala- 
rini toliq hamda atroflicha tavsiflash ancha mushkul. Uning etnik 
muammolarga oid asosiy qarashlari 
«Qadimgi jamiyat»
(1877) 
nomli yirik asarida mujassamlashgan. Mazkur asarda Morgan 
etnologiyaning asosiy uch muhim muammosini, ya’ni insoniyat 
tarixida urug‘chilik jamiyatining o‘rni va ahamiyati, oilaviy-nikoh 
munosabatlarning shakllanish tarixi hamda insoniyat tarixini 
davrlashtirish muammosini batafsil tahlil qilgan.
U «Qadimgi jamiyat» kitobida irokezlaming o'ziga xos jamoaviy 
tuzumini rekonstruksiva qilish oqibatida ibtidoiy jamoa tuzumi 
asosan urug‘chiiikka asosiangan, degan xulosaga kelgan. 
Morganning fikricha, insoniyat tarixini ikkita katta davrga bo'lish 
mumkin. Birinchisi, bu qabila va urug‘larga asosiangan ilk ijtimoiy 
jamoalar davri; ikkinchisi, hududiy va mulkchilik asosidagi 
so'nggi-siyosiy uyushmalar davri hisoblanadi. Morganning 
qarashlariga ko‘ra, urug'chilik Osiyodagi, Yevropadagi, Afrikadagi 
va Avstraliyadagi qadimgi jamiyatlar uchun deyarli bir xil kechgan.
Xalqlarning urug‘chilik jamoalarini tadqiq etishda Morgan 
evolutsion-tarixiylik prinsipi, tamoyiliga asosiangan. U urug‘- 
chilik tuzumi qoldiqlarini Avstraliya qabilalari turmush tarzidan 
izlagan. Urug‘chilikning rivojlangan shakllarini esa jam oa 
taraqqiyotining yuqoriroq pillapoyalaridan, ya’ni irrokezlar
50

---

orasidan qidirgan. Urug‘chilikning yakuniy shakli (patriarxat)ni 
bo‘lsa u antik davrdagi yunonlarga xos deb hisoblagan. Ushbu 
vaziyatda Morganning Ona urug‘ining Ota urug‘iga aylanishi 
mulkiy m unosabatlar o ‘rnatilishi va uning meros sifatida 
o ‘tkazilishi oqibatida yuz berganligi to ‘g‘risidagi g‘oyasi etnolo­
giya uchun muhim va qimmatli hisoblanadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, evolutsionistik maktab vakillari 
jamiyatning progressiv rivojlanish g‘oyalari asosida insoniyat 
taraqqiyoti va uning madaniyati to ‘g‘risidagi dastlabki tizimli 
konsepsiyani ilgari surganlar.