A ashirov, sh. Atadjanov

Etnos — bu umumiy
nom(etnonim)ga, madaniyatda umumiy о ‘xshashliklarga ega
bo ‘Igan, jamoaviy tarixiy tafakkurga va kelib chiqishi tarixini
umumiy mifologik tarzda tasavvur etuvchi, o ‘zlarini ma’lum
bir hudud bilan bog‘liq hamda hamfikr deb biluvchi kishilar
guruhidir.
 
Chunonchi, bunda oldingi nazariyalarga asos bo ‘Igan 
hududiy va tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq holdagi obyektiv 
m a’lumotlar emas, balki subyektiv jihatlar: jamoaviy tafakkur, 
mifologiya, tasaw ur etish m uhim ahamiyat kasb etadi.
Millat 
(lotincha natio — «xalq», inglizcha — nation, nem. — 
nation) termini qadim da va o ‘rta asrlarda asosan kelib chiqishi 
bir bo‘lgan, iqtisodiy va siyosiy jihatdan umumiylik kasb etgan 
m a’lum bir guruh kishilarga nisbatan qo‘llanilgan. Yangi davrda, 
ayniqsa, XVTII asr intihosidagi Buyuk Fransuz inqilobidan keyin 
fransuz, ingliz va G ‘arbiy Yevropa xalqlari tillarida millat atamasi 
m a’lum bir davlat fuqarolariga nisbatan, ya’ni etnik m a’noda 
q o ‘llana boshlagan. M arkaziy va Sharqiy Y evropada milliy 
davlatchilik taraqqiyoti bir oz kechroq boshlanganligi bois millat 
iborasi bir hududda yashagan ham da til-m adaniy m unosabatlari 
um um iyligiga ega b o ‘lgan, y a ’ni etnik m a’noda q o 'llan ila 
boshlangan. M illatning yangi ilmiy konsepsiyasining muallifi 
fransuz olimi E. Renan hisoblanadi. U ilk bora 1877-yilda etatik 
(davlatga doir) va etnik talqinlami umumlashtirishga hamda millat 
iborasining dastlab qo ‘llanilishi o 'rta asrlar Yevropasida milliy 
davlatchilikning paydo bo‘lish jarayoni bilan bog‘liq deb talqin 
qilgan. M illat, uning fik rich a, avvalo m a ’lum b ir gu ru h
kishilarning birgalikda yashashi, oldingi ajdodlardan avlodlarga
82

---

o ‘tib kelayotgan a n ’analarni saqlab qolishga boMgan harakati 
ham da umumiy maqsad yo‘lida birlashishidir. E. Renandan so‘ng 
ijtimoiy fanlar tizimida miilat atamasi bilan bog‘liq qator nazariy- 
m etodologik q arash lar b ayon qilingan b o ‘lsa-da, u larn in g
birortasi ham mukammal nazariya sifatida shakllanmagan va um um
tom onidan e’tirof etilmagan.
Sovet davrida millat atamasiga rivojlangan sinfiylikka xos etnos 
tip i degan ta ’rifberilgan.M illat iborasining paydo boMishi feodal 
tarqoqlikning yuzaga kelishi va kapitalizmning maydonga kelishi 
bilan bogMiq tarzda yuz bergan xo‘jalik va boshqa aloqalarning 
rivojlanishi, ona tilida ijod qiluvchi ziyolilar va adabiyotchilaming 
k o ‘payishi, m illiy-etnik o ‘zlik hissining kuchayishi, m illiy 
davlatchilikni qurish harakatining avj olishi bilan bo g iiq d ir. 
Yevropadagi dastlab paydo b o ‘lgan m illatlar m arkazlashgan 
davlatlar hududida, ya’ni bir yoki bir necha etnik m unosabatlari 
yaqin boMgan xalqlar orasida shakllangan. M asalan, fransuz 
millati shimoliy fransuzlar va provansallardan tashkii topgan.
Millat atamasi G ‘arbiy Yevropa tillarida «bir davlat fuqarolari 
jamoasi» m azm unini anglatuvchi siyosiy m a’noni anglatgan. 
So‘nggi o ‘n yilliklarda millat atam asi bilan bogMiq a n ’anaviy 
qarashlarda inqilobiy o ‘zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, bu borada 
M ikluxo-M aklay nomidagi Etnologiya va antropologiya instituti 
direktori V. Tishkov tadqiqotlari alohida diqqatga sazovordir. Uning 
fikricha, millat tasawurdagi tuzilma boMib, jamoaviy harakatlarga 
asos boMadi va qat’iy voqyelikka aylanadi1.
0 ‘z navbatida, V. Tishkov m akon va zam on ham da bugungi 
kunda g‘oyat dolzarb boMib turgan terrorizm , ekstremizm, m il- 
latchilik, separatizm , diasporalar, kam sonli milliy guruhlar 
tushunchalarini “ ijtimoiy antropologiya” nuqtai nazaridan ta h ­
lil qilgan. Uning fikricha, turli-tum an mahalliy qaram a-qar- 
shiliklar tarixiy va etnik m uam m olardan emas, balki “zamonaviy 
m uam m olarga oid ijtim oiy m akondagi zam onaviy ishtirok- 
chilaming zamonaviy ixtiloflari”dan paydo boMadi va o ‘z navba­
tida, bu vaziyatda milliy adovat va agressiya sun’iy ravishda atay-