A ashirov, sh. Atadjanov

etnos
— 
aniq bir hudud, til, kelib chiqish,
madaniyat umumiyligi, о ‘z-o ‘zini etnik anglash va o ‘z etnik
nomi (etnonimi)ga hamda о ‘ziga xos turmush tarziga ega bo ‘Igan
kishilar guruhidir3.
Taniqli elshunos olim Yu.V. B rom ley 
to m o n id an ilgari surilgan konsepsiyaning xarakterli jih a ti 
shundaki, muallif etnos tushunchasini bir vaqtning o ‘zida ham
1 Широкогоров C.M. Этнос. Исследование основных принципов
и зм ен ен и я этнических и этнограф ических явлений //И з в е с т и я
восточного факультета Дальневосточного университета. Т. 1. — Шанхай,
1923. — С. 13.
2 Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.— С. 34.
7 Бромлей Ю.В. 0 ‘sha asar.— С. 35.
78

---

to r m a’noda, ham keng m a’noda tushunm oq kerak degan fikrni 
o ‘rtaga tashladi. Olim to r m a’nodagi etnos tushunchasini ayni 
vaqtda «etnikos», keng m a’nodagi etnos tu sh u n ch asin i esa 
«etnoijtim oiy tuzilm a» deb ham ataydi. U ning fikricha, to r 
m a’nodagi etnos yoki etnikos — bu o'ziga xos barqaror madaniyat 
(xususan til), psixika ham da etnik o ‘z-o ‘zini anglash va o ‘z etnik 
nomiga (etnonimiga) ega bo‘lgan kishilarning tarixan tarkib topgan 
guruhidir. Keng m a’nodagi etnosga yoki etnoijtim oiy tuzilmaga 
nafaqat hududiy-siyosiy, balki ijtim oiy, iqtisodiy um um iylik 
ham kiradi. Bunga misol sifatida o ‘zbek xalqini oladigan b o isak , 
m azkur nazariya tarafdorlarining qarashlariga k o ‘ra, bu tu n
dunyoda yashovchi o ‘zbeklar — etnikos b o ‘lsa, 0 ‘zbekiston 
hududida istiqomat qiluvchi o ‘zbeklar esa — etnoijtimoiy organizm 
hisoblanadi.
Etnos tarixining m uhim bosqichlaridan biri uning shakllanish 
jarayoni hisoblanadi. Agar etnosning shakllanishi nihoyasiga 
yetgan b o isa, unga keyinroq qo‘shilgan etnik kom ponentlar uning 
tarkibini o ‘zgartirib yubora olmaydi. Etnos tarkibiga qo ‘shilgan 
etnografik guruh m a’lum bir tarixiy voqelik, jarayon ta ’siridan 
so‘ng uning tarkibiga singib ketadi.
Y uqorida ta ’kidlanganidek, etnosning m uhim alom ati uning 
tili hisoblanadi. Til ko‘pincha xalq shakllanishining sharti yoki 
etnogenezining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Lekin, ba’zi hollarda 
ayrim etnoslar turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlardan ham tarkib 
topishi mumkin. Bunday vaziyatlarda til etnosga xos m uhim
xususiyat, etnik mansublik belgisi rolini bajaradi. Qolaversa, shuni 
ham unutmaslik kerakki, turli etnoslar bir tilda so‘zlashishlari 
ham mumkin. Inglizlar va avstraliyaliklar bir tilda ingliz tilida 
so‘zlashadilar. Shuningdek, aynan m azkur tilda AQSh aholisi, 
kanadaliklaming katta qismi, Yamayka oroli, yangi zelandiyaliklar, 
irlan d la r so ‘zlashadilar. Lekin, am alda u la r tu rli e tn o slar 
hisoblanadilar. Demak, til har doim ham etnosning shakllanishida 
hal qiluvchi alom at bo ‘la olmas ekan.
Etnosning shakllanishida etnosga xos m oddiy va m a’naviy 
madaniyat ham m uhim o ‘rin tutgan. Bu, aw alo , m a’lum bir 
xalqqa xos m illiy-etnik alom atlar, urf-odatlar, m arosim lar, xalq
79

---

san’ati, axloq-odob m e’yoriari va shu kabilar. Shuningdek, etnosga 
xos xususiyatlarga m a’naviy madaniyat, din ham kiradi.
Etnosning shakllanishidagi eng m uhim alom atlar tarkibiga 
mazkur etnosga mansublikni idrok etish, ya’ni etnik o ‘zlikni 
anglash hissi ham kiradi. Etnik o ‘zlikni anglash hissi mazkur 
xalqqa tegishli fuqarolar tom onidan o ‘zlarining kelib chiqish 
tarixi va tarixiy taqdirlari umumiyligi to ‘g‘risidagi tasaw urlar 
asosida shakllanadi. Hatto, misol uchun, m a’lum bir qism o ‘z- 
beklar, ruslar, yahudiylar, arm anlar, polyaklar turli m am lakat- 
larda yashasalar-da, o ‘zlarini tarixiy vatanlaridagi etnik jam oa- 
lari bilan bogiaydilar. Bundan tashqari, har bir etnik jam oaga 
mansub kishilar o ‘zlarini boshqa guruhga m ansub odam lardan 
«biz» va «ular» degan antitezis asosida ajratib, talqin qiladilar.
Respublikamiz muslaqillikka erishganidan so‘ng o ‘zbek xalqi 
etnogenezi va etnik tarixi muammosini o £rganish muhim ilmiy va 
amaliy ahamiyat kasb etdi va ko'piab mualliflarning mazkur 
muam m o doirasida bajarilgan tadqiqotlari e io n qilindi. Biroq, 
elshunos olim K. Shoniyozov haqli ravishda ta ’kidlaganidek, 
mazkur mavzuda istiqlol davrida bajarilgan dastlabki tadqiqotlarda 
mualliflar masalani to ‘g‘ri q o ‘ygan bo ‘lsalar-da, lekin etnik 
nazariyaga e ’tibor boim aganligidan m uam m oni to ‘g‘ri hal qilib 
bera olm aganlar1. Bu borada o ‘ziga xos nazariy-metodologik 
qarashlarni mujassamlashtirgan ilk jiddiy fundam ental tadqiqot 
sifatida akademik K. Shoniyozov tadqiqotiarini e’tirof etish joizdir. 
M ashhur o ‘zbek elshunos olimi M arkaziy Osiyodagi etnik 
jarayonlarning tarixiy negizlariga asoslanib, o ‘zbek xalqi shakl- 
lanish jarayoniga oid jiddiy m ulohazalar va tarixiy asoslarga ega 
nazariy m etodologik konsepsiyasini ishlab chiqqan ta d q i- 
qotchilardan biridir. Muallif murakkab etnik jarayonlar borasidagi 
metodologik mulohazalari va konseptual qarashlarini «G‘zbe- 
kistonda ijtimoiy fanlar» jurnalining 1996 va 1998-yillardagi 
sonlarida e ’lon qilgan