A ashirov, sh. Atadjanov

Konstruktivizm. 
XX asrning 70—80-yillariga kelib dunyo 
miqyosidagi ijtimoiy-siyosiy hayotda etnik m uam m olar m uhim
aham iyat kasb eta boshlagan. N atijada etnos va etniklikka oid 
konstruktiv qarash keng miqyosda ommalasha boshladi. Oqibatda 
etnos, etniklikka oid konstruktiv m aktab shakllandi. M azkur 
yo'nalish ayniqsa, AQSh va boshqa qator em igrantlar davlati
' Рыбаков C.E. Ф илософ ия этноса.. — С .98

---

hisoblangan mamlakatlar (Kanada, Avstraliya) etnologiyasida 
rivojlangan. Aynan m azkur m am lakatlarda konstruktivistik 
nazariyaning keng om m alashishiga m a’lum m a’noda ushbu 
davlatlarda mahalliy hindular va Avstraliya aborigenlaridan tashqari 
etnik guruhlarning tabiiy ildizi mavjud emasligi bilan bog‘liqdir.
M adaniyat differensiatsiyasi (farqlanishi) asosida paydo 
bo‘ladigan etniklik muammosini izohlashda konstaiktiv nazariyaga 
ko‘ra etnik hissiyot va uning asosida shakllanadigan tasavvurlar 
ham da doktrinalar siyosatchi, olim va yozuvchilar tom onidan 
ongli tarzda yaratilgan aqliy tuzulm a (konstrukt)dan iborat. 
Konstruktivizm tarafdorlari etnosning ong tizimi va tilni muhim 
ramziy simvol deb biladilar va bular asosida etnik rang-baranglik 
mavjud deb hisoblaydilar. Shu bois ular til va ong sizimiga alohida 
e’tibor qaratadilar.
Konstruktivistik
qarashning nazariy-m etodologik asoslari 
AQShlik madaniy-anropolog Dj. Komoroff tadqiqotlarida bayon 
qilingan. Biroq dunyo fanida konstruktivistik qarash birm uncha 
oldinroq tarqalgan boiib, bu borada ilk marta «plyuralistik jamiyat» 
m uam m osini ishlab c h iq q an M. Sm it va F. B artlarn in g
konsepsiyalarida qator m ulohazalar bayon etilgan. M. Smit 
etnologiya uchun a n ’anaviy qarashlar asosida ijtimoiy tuzilish 
bevosita madaniy farqlardan kelib chiqadi, deb hisoblasa, F. Bart 
o‘ziga xos «kopernikcha o ‘zgarish» qilib, «madaniy farqlar ijtimoiy 
tuzilma va o ‘zaro harakatlar natijasidir»,— deb ta ’kidlaydi.
F. Bart etnik o'zlikni anglashni etniklikning muhim alomatlari 
tarkibiga kirgizmaydi. Etnik o ‘zlikni anglash orqali shaxs o ‘zining 
etnik rolini namoyon qiladi va m a’lum bir guruh a ’zosi sifatida 
tasaw ur etadi. Shu boisdan ham ular etniklikni aniqlashda etnosga 
xos madaniyatidan ko‘ra uning hozirgi davrdagi farqli va guruhiy 
chegarasiga xos madaniy tavsifini hal qiluvchi aham iyat kasb 
etadi deb hisoblaydilar. Konstruktivistik qarash tarafdorlari 
hisoblangan g'arblik va rossiyalik tadqiqotchilar etnos va millatning 
tarixiylik prinsi plari asosida paydo bolganligini butunlay rad 
etadilar. H ozirgi davrdagi zam onaviy etn o slar, ju m la d a n , 
M arkaziy Osiyo m illatlari (milliy respublikalar ham ) uzoq 
muddatli rivojlanish natijasida emas, balki sovet hokimiyatining

---

mahalliy rahbarlari va ziyolilari ko'm agida sun’iy ravishda barpo 
bo'lgan,— degan shovinistik g‘oyani ilgari suradilar. Bizningcha, 
bu fikr tarixiy voqelikdan ko‘z yumishga, etno-m illiy tarixdan 
voz kechishga qaratilgan b o ‘lib, mavjud nazariya ham da qarash- 
larni n o to ‘g ‘ri va no o ‘rin q o ‘llashdan o'zga narsa emas.
J. K om aroffning t a ’kidlashicha, “ konstruktivizm — bu 
nazariya emas, balki siyosiy va madaniy o ‘zlikni anglash — inso­
niyat faoliyatining mahsuli ekanligini tasdiqlovchi tavsif b o ‘lib, 
k o n stru k tiv iz m soyasida k o ‘plab q a ra sh la r y a sh irin g a n ” . 
Primordialist — faylasuf S. Ribakov jam iyatda hech qanday 
yagona konstruktivistik nazariya mavjud emas va um um an bu 
o ‘rinda «nazariya» iborasini ishlatish haqiqatga to ‘g‘ri kelmay- 
di, — deb yozadi. Uning fikricha, ushbu yo'nalish tarafdorlari 
tabiatan etniklikni mavjud emasligi to ‘g‘risidagi um um iy tezis 
atrofidagina o ‘zaro birlashadilar.
Xullas, etnologiyada, um um an, ijtim oiy-gum anitar fanlar 
tizim ida hozirgi davrga kelib etniklikka oid yagona m ukam m al 
konsepsiya mavjud emas. Shu bois yaqin kelajakda etniklikka oid 
tadqiqotlar yanada bahsli tarzda davom etishi va hozirgi mavjud 
qarashlar asosida yangi nazariyalar yaratilishi mumkin.