A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

Nazorat savollari 
1.Yallig‘-qaytaruvchi pechning konstruksiyasi? 
2. Vanyukov pechidagi jarayonni nechi kamerali bo‘ladi? 
3. Yallig‘ pechning me’yoriy ishlashi nimalarga bog‘liq. 
4. Yallig‘-qaytaruvchi pechda harorat qancha bo‘ladi? 
1.7.
 
Sul'fidli mis boyitmalarni avtogen eritish jarayonlarining 
umumiy tasnifi 
Metallurgiya sanoatida, xususan, mis eritishda butun sarf bo‘lgan 
xarajatlarning teng yarmi xomashyolarni va shixtalarni tayyorlashga hamda eritib, 
undan shteyn olishga sarflanadi. Qolgan 50 % xarajat esa konverterlash, elektroliz 

---

71 
yo‘li bilan tozalash va nihoyat, mis olishga sarflanadi. Shixta va xomashyoni 
tayyorlash hamda ularni eritish uchun ketgan sarfni kamaytirish borasida 
olimlarimiz juda ko‘p ilmiy tadqiqot ishlarini olib borib, o‘z takliflari bilan 
metallurgiya sanoatiga o‘zgartirish kiritishga harakat qildilar. Uzoq yilgi samarali 
mehnatlar natijasida mis sanoatida avtogen, ya’ni o‘z-o‘zidan boradigan jarayonlar 
sanoat miqyosida qo‘llanilmoqda. Ularga muallaq holatda boradigan mash’alli 
eritish pechi va kislorodli muallaq elektrotermik pechi, minorali avtogen eritish 
pechi va suyuqlikda boradigan avtogen eritish pechlari (Vanyukov pechi) kiradi. 
Eritishjarayonlarini uchta asosiy turga bo‘lish mumkin: 
1) tashqaridan doimiy issiqlik berib turiluvchi jarayonlar. 
2) avtogen, ya’ni ichki kimyoviy reaksiyalar natijasida to‘liq o‘z-o‘zini 
issiqlik bilan ta’minlaydigan jarayonlar. 
3) aralash, ya’ni ham tashqaridan issiqlik beriladigan hamda ekzotermik 
kimyoviy reaksiyalar natijasida issiqlik ajralib chiqadigan jarayonlar. 
Avtogen jarayonlarga yuklanishi mo‘ljallangan xomashyo uchun alohida 
talablar qo‘yiladi. Bu talablarning asosiysi uning tarkibidagi kerakli birikmalarning 
kislorod bilan o‘zaro ta’siri natijasida ajralib chiqadigan issiqlikning xomashyo 
yoki shixtani eritishga yetarli bo‘lishidadir. 
Oltingugurt bilan birikkan moddalar avtogen jarayonlar uchun asosiy 
xomashyodir. Chunki ular kislorod bilan reaksiyaga kirishib, ekzotermik holatni 
yuzaga keltirib, quyidagicha issiqlikni chiqarishi mumkin. Masalan:
Cu
2
S–144,56 kJ/kg; FeS–368,36 kJ/kg; PbS–72,59 kJ/kg. (1.29) 
Eritishning avtogenli maromi oltingugurtli moddalarning eritish turi 
bo‘yicha quyidagicha bo‘ladi: piritli, xalkopiritli, pirrotinli yoki kislorodning 
purkashdagi tarkibiga ko‘ra, nokerak jinslar va ashyoning tarkibi hamda 
miqdoriga, purkash yo‘nalishiga, ya’ni pech tubidagi yoki yonidagi mash’alli 
qatlamga, ichki va tashqi issiqlik almashinuviga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. 

---

72 
Yuqorida qayd etilgan oltingugurtli ashyo bilan qaysi usul yoki yo‘nalish 
bo‘yicha jarayonning tanlanishi o‘z o‘rnida uning ichida oltingugurtning harorat 
ostida parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik ashyoni to‘liq eritishga 
o‘tmaydi. Asosiy harorat temir sulfidining (FeS) oksidlanishi natijasida ajralib 
chiqadi. Buni quyidagi qiymatlardan bilish mumkin. Parchalangan 1 kg 
oltingugurtning oksidlanishi natijasida 6792 kJ/kg issiqlik ajralib chiqsa, temir sulfi-
dining oksidlanishi natijasida 1 kg oltingugurt hisobida 14759 kJ/kg issiqlik ajralib 
chiqadi. 
Misli rudalar quyidagi beshta asosiy turga bo‘linadi: sochma mis (qumli 
holda), porfirli mis, vanadiy-temirli mis, misli kolchedan va skarnli qazilma 
boyliklaridir. 
Birinchi turdagi sochma mis qazilma boyliklari ko‘proq Afrikada 
aniqlangan. Bu turdagi sulfidli rudalar tarkibida misning miqdori 3–4 %, oksidli 
rudalarda 3–14% ni tashkil etadi. 
AQSH va Chilining asosiy xomashyosi keng tarqalgan turdagi porfirli mis 
rudalar hisoblanadi. Ularning tarkibidagi misning miqdori 0,5–2% atrofida 
bo‘ladi. Bu rudalar juda katta maydonlarni egallagan bo‘lib, yer qobig‘ining ustki 
qismiga yaqin joylashganligi tufayli ularni ko‘proq ochiq usul bilan qazib olish 
qulay. Asosan, yirik qazilma konlar Chilining Chukikamata viloyatida va 
AQSHning San-Manuel, Bingxem-Kanon va ushbu mamlakatlarning boshqa 
hududlarida joylashgan. 
Kolchedanli qazilma konlar ko‘proq vulqonli jinslarda linza ko‘rinishida 
uchrab turadi. Bunday qazilma konlar Ispaniyada, Skandinaviya mamlakatlarida, 
Kanada va MDHning bir qancha respublikalarida uchrab turadi (asosan, Uralda). 
Porfirli mis va misli kolchedan rudalarini boyitish natijasida ulardan 
avtogen eritish jarayoni uchun kerakli bo‘lgan misli boyitmalar ajralib chiqadi. 
Boshqa turdagi, ya’ni sochma mis, vanadiy-temirli mis va skarnli rudalarni 
qayta ishlaganimizdan olingan boyitmalar esa avtogen jarayonlar talabiga javob 
bermaydi. 

---

73 
Sochma mis rudalari tarqoq, qiyin boyitiladigan, tarkibi sulfidli va silikatli 
tashkil etuvchilardan iboratdir. Hozirgi kunda ularni qazib olish, asosan, yo‘ldosh 
birikmalar sifatida olib borilmoqda. 
Misli qazilma boyliklar umuman 14%–36% rudali minerallardan tashkil 
topgan. Ularning tarkibida 6–16% Fe va 7–13% S va boshqa birikmalar bor. Bu 
turdagi rudalar ham avtogeneritish jadvaliga to‘g‘ri kelmaydi va asosan shixta 
tarkibida qayta ishlanadi. Tarqoq rudalar minerallarning bir xilligi va kimyoviy 
tarkibining doimiyligi bilan ajralib turadi. Ulardan olingan boyitmalar avtogen 
eritish jarayonini ta’minlay oladi. 
Mis metallurgiya sanoatida avtogen jarayonlar keng qo‘llanib keli-
nayotganligini e’tiborga olib, shu jarayonning fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan 
batafsilroq tanishib chiqamiz. 
Oltingugurtga boy bo‘lgan ashyolarni avtogen jarayoni orqali eritishda 
texnologik kislorod yordamida purkab, jarayonning muallaq holatda borishi 
kislorodli-mash’alli eritish pechi degan nomni olgan bo‘lsa, muallaq holatda 
mash’ala bo‘lib yonishi, so‘ng moddalarning parchalanib, erish haroratiga o‘tishi 
kislorodli-muallaq holatdagi eritish pechi deb ataladi (KFP yoki KVP).
Bunday eritish usuli hozirgi kunda dunyoda 8 ta mamlakatda: Kanadadagi 
“Kopper-Klif”, AQSHda Chino va Xayden hamda O‘zbekiston Respublikasining 
Olmaliq mis eritish zavodlarida ishlab kelmoqda. Texnologik purkash orqali 
muallaq holatda eritishning afzalliklaridan biri gorizontal mash’alli pechdir. 
Eritish pechining ichidagi gorizontal holatdagi mash’alada oltingugurtning 
toza kislorod bilan yuqori tezlikda oksidlanishi va unga nisbatan past tezlikda gaz 
oqimining paydo bo‘lishi texnologik oqova gaz hajmining ko‘payib ketmasligiga 
olib keladi. 
Muallaq holatdagi eritish pechi yallig‘ qaytaruvchi pechga o‘xshamagan 
bo‘lib, old qismida quritilgan shixta qorishmasi tepadan, pechning old qismidan 
texnologik kislorod bilan purkalanadi.