A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

1.1-jadval 
Minerallarning nomi va kimyoviy belgisi 
Mineral nomi 
Kimyoviy belgisi 
Cu, % 
Kovellin 
CuS 
64,5 
Xalkozin 
Cu
2
S 
79,9 
Xalkopirit 
CuFeS
2
34,6 
Bornit 
Cu
5
FeS
4
63,3 
Kubanit 
CuFeS
3
23,5 
Talnaxit 
CuFeS
(1,8-2)
36-34,6 
Malaxit 
CuCO
3
∙Cu(OH)
2
57,4 
Azurit 
2Cu∙CO
3
∙Cu(OH)
2
55,3 
Kuprit 
Cu
2
O 
88,8 
Tenorit 
CuO 
79,9 
Xalkantit 
CuSO
4
∙5H
2
O 
25,4 
Xrizokolla 
CuSiO
3
∙2H
2
O 
36,2 
Dioptaz 
CuSiO
3
∙nH
2
O 
< 45 

---

23 
Bugungi kunda qazish ishlari olib borilayotgan va o‘rganilayotgan mis 
konlar haqidagi ma’lumotlarga e’tibor berilsa, tarkib jihatidan ular ancha kerakli 
metallar bo‘yicha kambag‘aldir. Misning tarkibi bu konlarda ko‘p hollarda 1–2 % 
ni tashkil etsa, katta konlarda bu ko‘rsatkich 0,35–0,75 % dangina iborat. Lekin 
shunday mis konlari mavjudki, ular tabiatda o‘ziga xos mo‘jiza kasb etgan, desak 
mubolag‘a bo‘lmaydi. Tarkibida misi bor tabiiy birikmalarning bir joyga mujassam 
bo‘lishi o‘z o‘rnida mis konlarini hosil qilsa-da, ular joylashuvi va kimyoviy 
tarkibi jihatidan yuqorida sanab o‘tilgan barcha ruda turlariga to‘g‘ri keladi.
Qadimgi ruda konlari nafaqat Ural tizmalarida, balki Qozog‘iston, Buyuk 
Turkiston hamda Kavkazorti tog‘larida ham keng miqyosda ishlatilganligi 
arxeologiya qazilmalaridan bizga ma’lum. Barcha MDH respublikalarini qadimdan 
eng katta mis konlariga boy tizma tog‘, deb atasak arziydi. 
Agar xaritaga nazar tashlansa, yashil-ko‘k rangli tog‘ tizmalarida Turon 
qazilma boyliklarini, Gay, Sibay, Qorabosh konlari va boshqa hududlar haligacha 
mis olish bo‘yicha yetakchi konlardan ekanligiga ishonchimiz komil bo‘ladi. 
Umuman, Ural tog‘lari mis-ruxli sulfid rudalari toifasiga mansub bo‘lib, bu 
rudalarga yo‘ldosh metallar: rux, nikel, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush, goh kam 
bo‘lsa-da, vismut, indiy, kobalt, talliy, tellur kabi elementlar uchrab turadi [10]. 
Bu azim Ural tizmalari qo‘ynidan olingan mis metali va unga yo‘ldosh 
bo‘lgan elementlar Qizil Ural, O‘rta Ural, Qorabosh hamda Mednogorsk tog‘-kon 
kombinatlarini to‘la ta’minlab kelmoqda. 
Qozog‘iston Respublikasini oladigan bo‘lsak, juda ko‘p ro‘znoma va 
oynomalarda yangi mis konlarini ochish, geologiya-ekspeditsiya ishlarini keng 
ko‘lamda olib borish bo‘yicha yaqin yillar ichida u MDH mamlakatlari orasida 
oldingi o‘rinlarni egallashi mumkinligi haqida ma’lumotlar berilmoqda. Ancha 
yillardan beri ishlab kelayotgan Jezqozg‘on mis kombinati to‘liq ta’minlanib turgan 
bir paytda, Balxash, Boshikel va yana mingga yaqin piritga boy mis-ruxli hamda 
kichik oksidli ruda konlari topilganligi yosh mustaqil Qozog‘iston uchun quvonarli 
holdir. Shuningdek, Kolsk, Taymir yarim orollari, Kavkaz va Baykalortidagi 
Udokon konlari bir me’yorda ishlab turmasa-da, misli rudalarga ancha boydir. 

---

24 
O‘rta Osiyoning Chotqol, Qurama tog‘ tizmalari Ohangaron tumanining 
o‘ng va so‘l tomonlarida joylashgan bo‘lib, oltin, kumush, mis, rux, molibden, 
uran va boshqa metallarga boy, bizning davrimizda ham Qurama tog‘ tizmasi 
foydali qazilma boyliklar olishning asosiy manbai hisoblanadi. Minglab tonnadan 
ortiq rangli metallarga boy toshqol qoldiqlari shundan dalolat beradiki, qadimdan 
bobokalonlarimiz mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush metallarini toza holda olishga, 
ularga ishlov berish va har xil zeb-u ziynat buyumlari tayyorlashga mohir 
bo‘lganlar.