A. A. Shernaev, N. E. Jiyanova

2.1-jadval. 
Iqtisodiyotning bozor va davlat tartiblagichlarining belgilari 
 
Bozor tartiblagichi  
Davlat tartiblagichi 
Xo‗jalik qarorlari (nima, qanday 
va kim uchun ishlab chiqariladi) 
mikroiqtisodiyot darajasida va 
firmalar hamda uy xo‗jaliklari 
manfaatlari yo‗lida qabul qilinadi  
Boshqaruv qarorlari makro darajada 
qabul qilinib, umummilliy 
maqsadlar va manfaatlar hisobga 
olinadi 

---

Firmalar va uy xo‗jaliklari 
o‗rtasida gorizontal (hamkorlik) 
iqtisodiy munosabatlarga ta‘sir 
o‗tkaziladi 
Milliy iqtisodiyotni boshqarish 
vertikal ravishda (yuqoridan pastga: 
davlatdan firmalar va uy 
xo‗jaliklariga) tuziladi 
Iqtisodiy munosabatlarni tartibga 
solish faqatgina shartnoma 
tamoyillari va moddiy 
manfaatlarga asoslanadi 
Ierarxik aloqalar (iqtisodiy 
aloqaning eng past darajasiga 
bo‗ysunish tartibida) ko‗pincha 
iqtisodiy majburlashlar (soliq, 
bojxona to‗lovlari va boshqalar) 
asosiga quriladi 
 
Siyosiy  funksiyalardan  tashqari,  davlat  iqtisodiy  vazifalarni  ham 
bajaradi.  
U  o‗z  mulkiga  ega  bo‗lgan  milliy  iqtisodiyotning  yetakchi 
subyektiga  aylanadi.  Shu  asosda  ma‘lum  makroiqtisodiyotning  alohida 
davlat sektori shakllantiriladi. U ikki yo‗l bilan vujudga keltiriladi: 
a)  boshqa  mulkdorlardan  mol-mulkni  sotib  olish  evaziga 
iqtisodiyotni milliylashtirish (davlatlashtirish) yo‗li bilan; 
b)  investitsiyalar  hisobidan  ilmiy  va  texnologik  inqilob  tomonidan 
ishlab chiqarilgan eng yangi sanoat tarmoqlarini tashkil etish orqali. 
Ikkinchi  tamoyil:  milliy  iqtisodiyotni  prognozlashtirish  va 
rejalashtirish. 
Davlat  tomonidan  tartibga  solishning  asosi  mamlakatning  ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishining bir yil, o‗rta muddatli (3-5 yil) va uzoq istiqbol 
(10,  20  yil)  uchun  ilmiy  prognozi  sanaladi.  Bunday  prognozlar  milliy 
hisoblar  va  tarmoqlararo  balanslar  yordamida  aniqlanadigan  xalq 
xo‗jaligi mutanosibligiga erishishda ko‗maklashadi.  
Odatda, prognozning uchta varianti mavjud: 
– pessimistik (ko‗rsatkichlar bo‗yicha eng kichkina); 
– optimistik (ko‗rsatkichlarning eng yuqori qiymati bilan); 
–  bazaviy  (aniq  ko‗rsatkichlar  bilan).  U  davlatning  iqtisodiy  va 
ijtimoiy  rivojlanishining  strategik  yo‗nalishlari  va  vazifalarini  aks 
ettiradigan davlat rejasining asosi sifatida qabul qilinadi. 
Rejalashtirilgan  vazifalar  qat‘iyligi  darajasiga  ko‗ra,  ikkita  reja 

---

tuziladi:  direktiv  (qat‘iy  majburiy  bajarilishi  uchun)  -  birinchi  navbatda 
davlat  korxonalarida  qo‗llaniladi;  ko‗rsatkich  (tavsiya,  yo‗naltiruvchi). 
Ikkinchidan, 
ayrim 
ijtimoiy-iqtisodiy 
vazifalarni 
hal 
etishni 
ta‘minlaydigan  bir  qator  dasturlar  mavjud.  Kompaniyalar  davlat 
buyurtmalarini  berish  orqali  ularni  amalga  oshirishda  ishtirok  etishadi. 
Davlat tegishli tanlovlarni o‗tkazib, firmalarni tanlaydi. 
Uchinchi  tamoyil:  davlat  tomonidan  ―samarali  talab‖  siyosatini 
amalga oshirish. 
J.  Keyns  ―Bandlikning  umumiy  nazariyasi,  foiz  va  pullar‖  asarida 
(1936) ishlab chiqarishning pasayishi va ishsizlikning ortishi sabablarini 
tadqiq  qildi.  U  bu  sabablarni  shaxsiy  iste‘mol  va  mahsulot  ishlab 
chiqarish  uchun  iste‘mol  talabining  yetishmasligida  ko‗rgan.  Uning 
fikricha,  bu  kabi  yetishmovchilik  daromad  o‗sib  borishi  bilan  foydali 
tovarlarga  bo‗lgan  talabning  ortish  sur‘ati  pasayishi  bilan  bog‗liq: 
odamlarda  ―iste‘molga  moyillik‖  kamayadi  va  ―jamg‗arishga  intilish‖ 
kuchayadi. J.Keyns ta‘kidlashicha: ―Asosiy psixologik qonun... shundan 
iboratki,  daromadlari  ortib  borishi  bilan  odamlar  o‗z  iste‘molini 
oshirishga moyil bo‗ladi, lekin bu daromadlari o‗sib borayotgan darajada 
bo‗lmaydi‖. 
Keynsning  fikricha,  davlatning  asosiy  vazifasi  daromadlar 
ko‗payishiga  olib  keladigan  ―samarali  talab‖ning  yuqori  hajmini 
ta‘minlashdan iborat. 
To‗rtinchi  tamoyil:  samarali  talab  siyosati  milliy  xo‗jalikni 
boshqarish  uchun  zarur  bo‗lgan  ilmiy  makroiqtisodiy  modellarga 
asoslanadi. 
J.Keyns  iqtisodiy  nazariyaga  yangi  sifat  berdi.  Bu,  xususan,  narx 
tizimining  o‗z-o‗zidan  tartibga  soluvchi  rolining  bu  jarayonning  sonini 
hisobga  olmasdan,  faqat  nazariy  tahlilga  qaratilgan  klassik  siyosiy 
iqtisodning  fonida  sezilarli.  Keynschilik  milliy  iqtisodiyotning 
ekonometrik  tahlilida  ―birinchi  sahifa‖ni  ochdi.  Uning  arsenalida  eng 
muhim matematik vositalar va texnikalar mavjud edi. 
Birinchi  marta  umumlashtirilgan  iqtisodiy  qadriyatlar  butun  milliy 
iqtisodiyotni  qamrab  olgan  holda  qo‗llanila  boshlandi.  Mustaqil 
o‗zgaruvchanliklar  aniqlandi,  ular  davlat  tomonidan  to‗g‗ridan-to‗g‗ri 

---

ta‘sir  qila  olmaydilar  (aholining  iste‘mol  qilish  va  to‗planish 
tendensiyasi,  foiz  stavkasi  va  boshqalar).  Mustaqil  o‗zgaruvchilarga 
(ishsizlik  miqdori,  milliy  daromad  va  boshqalar)  ta‘sir  ko‗rsatishiga 
qarab  o‗zgaruvchilar  aniqlanadi.  Ushbu  ikki  guruhning  matematik 
modellardagi o‗zgaruvchan munosabatlari miqdori soni aniqlandi. 
Keyns  ommaviy  ishsizlikning  muqarrarligini  tan  olmadi  va  milliy 
miqyosda  tartibga  solinadigan  milliy  iqtisodiyotning  mumkin  va 
zarurligiga  ishondi.  U  makroiqtisodiy  o‗zgaruvchanlarning  umumiy 
miqdoridagi  miqdoriy  aloqalarini  -  yalpi  investitsiyalar  va  milliy 
daromadlarni o‗rganib chiqdi; investitsiya va ish bilan ta‘minlash; milliy 
daromad,  iste‘mol  va  jamg‗arma;  muomaladagi  jami  pul  miqdori, 
narxlar  darajasi,  ish  haqi,  daromad  va  foizlar.  Keyns  mavjud  bo‗lgan 
iqtisodiy  tizim  ichida  hukumat  tomonidan  nazorat  qilinishi  yoki 
boshqarilishi mumkin bo‗lgan o‗zgaruvchan narsalarni topishga harakat 
qildi. U tabiatan mumkin bo‗lgan va iqtisodiy prognozlash uchun zarur 
bo‗lgan ―kutilgan toifalarˮ (kutilgan foyda, prognozdagi ishlab chiqarish 
narxlari, narxlarda kutilayotgan o‗zgarishlar, pul mablag‗lari, foizlar va 
boshqalar)dan keng foydalangan. 
Ma‘lumki,  davlat  bozor  raqobat  mexanizmlaridan  tashqarida 
bo‗lgan  ijtimoiy  tovarlar  guruhiga  oid  mahsulotlar  (milliy  aylanma, 
ta‘lim,  aloqa,  transport  tizimi  va  boshqalar)  ishlab  chiqarilishi  va 
fuqarolarga yetkazib berilishida mas‘ullikni o‗z zimmasiga olishi lozim. 
Bozor  raqobat  mexanizmi  hal  qilmaydigan  muammolar  orasida 
tashqi  yoki  qo‗shimcha  ta‘sirlar  (eksternaliya)  ham  mavjud.  Tashqi 
ta‘sirlar – narxlarda aks ettirilmagan bozor sarflari yoki foydalari. Salbiy 
tashqi  ta‘sir  –  bu  muayyan  iqtisodiy  agentning  boshqalar  faoliyati 
natijasida  yuzaga  kelgan  xarajati.  Pozitiv  tashqi  ta‘sir  –  bu  muayyan 
iqtisodiy agentning boshqalar faoliyati natijasida yuzaga kelgan foydasi. 
Qandaydir  mahsulotni  ishlab  chiqarish  atrof-muhit  ifloslanishiga  olib 
kelsa,  odatda,  qo‗shimcha  xarajatlar  talab  etiladi  (aholi  uchun  suvni 
tozalash,  sog‗liqni  saqlash  xarajatlari  va  boshqalar).  Bunda  ishlab 
chiqarilishi  shunga  o‗xshash  qo‗shimcha  ta‘sirlarga  sabab  bo‗lgan 
mahsulot narxida bu aks etmasligi ham mumkin. 
Bozor  mexanizmi  insoniyat  uchun  haqiqiy  falokatga  aylangan 

---

hodisalarga tezkor javob qaytarmaydi. Tashqi yoki qo‗shimcha ta‘sirlar 
davlatning bevosita nazoratiga asoslangan holda paydo bo‗lishi mumkin 
bo‗lgan  muammolarni  ijtimoiy  istiqbollari  nuqtayi  nazaridan  baholash 
va  ularni  hal  qilish  uchun  tartibga  solinishi  mumkin.  Davlat  sog‗liqni 
saqlash,  ta‘lim,  turli  xil  xayriya  dasturlarini  subsidiyalashtiradi,  chunki 
bu  yo‗nalishdagi  faoliyatni  amalga  oshirishdan  nafaqat  moddiy 
ne‘matlarni bevosita oluvchilar, balki butun jamiyat foyda ko‗radi. [24] 
Tranzaksion  xarajatlar  –  bu  firmaning  shartnoma  tuzish,  tovarlarni 
ishlab chiqarish va sotish hamda o‗z faoliyatini tashkil etishda aloqalarni 
o‗rnatishda  firmaga  barcha  ishlarni  va  xizmatlarni  amalga  oshirish 
uchun  zarur  bo‗lgan  chegaraviy  xarajatlar,  mulk  huquqlarini  o‗tkazish 
bilan  bog‗liq  ayirboshlash  xarajatlaridan  iborat.  Muammoni  faqatgina 
bozor  mexanizmidan  foydalanib  hal  qilish  qiyin.  Masalan,  tezkor 
avtotrassa  xizmatlarining  kirish  va  chiqish  joylarida  har  bir 
foydalanuvchi  alohida  haq  to‗lashi  tirbandliklarni  yuzaga  keltirgan, 
manzilga  yetib  olishni  qiyinlashtirgan  va  oxir-oqibat  bunday  yuqori 
tezlikda  yo‗nalish  qurishning  barcha  afzalliklarini  yo‗qqa  chiqargan 
bo‗lardi. Yuqori tranzaksion xarajatli tovarlarni moliyalashtirishni davlat 
o‗z  zimmasiga  olishi  ko‗proq  foyda  keltiradi.  Xuddi  shu  narsa  ishlab 
chiqarish  sug‗urtasiga  ham  tegishli  (ishsizlik,  keksalik  holati  uchun). 
Xususiy  sug‗urta  kompaniyalaridan  farqli  ravishda,  davlat  reklamaga, 
ma‘muriy apparatni saqlash va sug‗urta agentlarini qo‗llab-quvvatlashga 
pul  sarflamaydi,  bu  esa  tranzaksion  xarajatlarni  sezilarli  darajada 
qisqartiradi  va  jamiyatning  ularni  umumiy  ishlab  chiqarish  xarajatlarini 
kamaytiradi.  
Aynan davlat tartiblagichi ta‘sirini kuchaytirishga olib kelgan asosiy 
sabablar esa quyidagilardan iborat: 
Birinchidan, davlat hududiy boshqaruv va xalqaro munosabatlarning 
ishonchliligi  va  yaxlitligini  ta‘minlaydi,  uning  subyektlarining  jahon 
bozoridagi mavqeini himoya qiladi. 
Ikkinchidan, davlat umuman aholining uzoq muddatli manfaatlarini 
belgilaydi.  Biznes  bunday  maqsadlar  va  manfaatlarni  hurmat  qilishi 
lozim. 
Uchinchidan, davlat mamlakatda iqtisodiy manfaatlar muvozanatini 

---

saqlab turadi, bu jamiyatni barqaror, muvozanatli va rivojlangan tizimga 
aylantiradi. 
To‗rtinchidan,  ijtimoiy  qayta  qurishning  kengayishi,  ya‘ni 
infratuzilmani 
bosqichma-bosqich 
rivojlantirish 
(so‗zning  keng 
ma‘nosida) faqat davlat tomonidan amalga oshirilishi mumkin. 
Beshinchidan,  faqat  muayyan  davlat  doirasida  institutsional  muhit 
(huquqiy  tizim,  huquqiy  institutlar,  axborot  tizimlari,  boshqaruv  va 
boshqaruv apparatlari) yaxshilanishi mumkinligi haqida gap boradi. 
Biroq, davlat tomonidan ta‘minlanishi zarur bo‗lgan birinchi narsa – 
bu  bozorda  faoliyat  ko‗rsatuvchi  ishlab  chiqaruvchilar  va 
iste‘molchilarning  huquqlarini  himoya  qilishdir.  Normal  iqtisodiy 
faoliyat  yuritishi  uchun  subyektlar  qonunchilik  bilan  himoyalangan 
bo‗lishi  kerak.  Birinchi  navbatda  –  bu  mulkchilik  huquqini  qonuniy 
ta‘minlash, 
monopoliyalar 
hukmronligiga 
qarshi 
kurashish, 
iste‘molchilar  huquqlarini  himoya  qilish,  shuningdek,  intellektual 
mulkni 
himoyalash, 
bank 
sektori 
va 
iqtisodiyotning 
boshqa 
tarmoqlarining  normal  faoliyat  yuritishini  ta‘minlash,  jinoyat 
qonunchiligini izchil shakllantirish.  
Shunday  qilib,  davlat  tomonidan  tartibga  solish  imkoniyati  bozor 
raqobat  mexanizmi  doirasidan  tashqarida  bo‗lgan  sohalar  mavjudligi 
bilan  belgilansa,  davlat  tomonidan  tartibga  solish  zarurati  esa  iqtisodiy 
faoliyatning huquqiy ta‘minoti, ijtimoiy tovarlar ishlab chiqarish, tashqi 
ta‘sirlarni  kamaytirish,  tranzaksion  xarajatlarni  minimallashtirish  bilan 
bog‗liq. 
Umuman,  davlat  fuqarolarning  ushbu  jamoasining  siyosiy  va 
ijtimoiy-iqtisodiy  tamoyillarini  amalga  oshiradi.  Makroiqtisodiy 
barqarorlik  bozor jarayonlarini shakllantirishda faol ishtirok etadi.  
Bozor  iqtisodiyotidagi  davlatning  roli  quyidagi  muhim  funksiyalar 
orqali namoyon bo‗ladi: 
a)  iqtisodiy  qarorlarni  qabul  qilish  uchun  huquqiy  asos  yaratish. 
Davlat  tadbirkorlik  faoliyatini  tartibga  soluvchi  qonunlarni  ishlab 
chiqadi  va  qabul  qiladi,  fuqarolarning  huquq  va  majburiyatlarini 
belgilaydi; 
b)  iqtisodiyotni  barqarorlashtirish.  Hukumat  narxlar  va  milliy 

---

valyutaning  barqaror  darajasini  saqlab  qolish,  ishsizlikni  kamaytirish, 
inflyatsiyani  yumshatish,  ishlab  chiqarish  pasayishini  bartaraf  qilish 
uchun byudjet-soliq va pul-kredit siyosatidan foydalanadi; 
d)  resurslarni  ijtimoiy  yo‗naltirilgan  tarzda  taqsimlash.  Davlat 
xususiy sektor tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarishni  tashkil  qiladi.  Bu  qishloq  xo‗jaligi,  aloqa,  transportni 
rivojlantirish  uchun  shart-sharoitlarni  yaratadi,  mudofaa  xarajatlarini 
aniqlaydi, fanni rivojlantirish, ta‘limni rivojlantirish, sog‗liqni saqlash va 
boshqalar uchun dasturlarni shakllantiradi; 
e)  ijtimoiy  himoya  va  ijtimoiy  kafolatlarni  ta‘minlash.  Davlat  eng 
kam  oylik  ish  haqi,  qarilik,  nogironlik  va  ishsizlik  nafaqasi,  kam 
ta‘minlangan  oilalarga  turli  beg‗araz  yordam  va  boshqalarni 
kafolatlaydi. 
Xorijiy  investitsiyalarni  mamlakatimizga  faol  jalb  qilish  va  undan 
foydalanish samaradorligini oshirish uchun har bir hududning o‘z nisbiy 
ustunliklari,  foyda-lanilmayotgan  imkoniyatlari,  o‘sish  zaxiralari  va 
salohiyatidan  oqilona  foydalanish  dolzarb    ahamiyatga    ega.    Chunki  
ishlab    chiqarish    quvvatlarini    hududlarning    nisbiy    afzalliklarini, 
ulardagi  mavjud  resurslar,  infratuzilma,  ishchi  kuchi  kabi  omil-lar  
imkoniyatlarini    hisobga    olgan    holda    joylashtirish    kapitaldan  
foydalanish    samaradorligini  oshiradi  va  oxir-oqibatda  ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarning  raqobatbardosh bo‘lishini ta‘minlaydi.  
Respublikamizda  makroiqtisodiy  barqarorlikni  ta‘minlash,  valyuta 
bozorini    erkinlashtirish,    yuqori    likvidli    tovarlarni    sotishning    bozor  
usullarini    joriy    etish,  tadbirkorlikni  qo‘llab-quvvatlash  va 
rag‘batlantirish  bo‘yicha  amalga  oshiri-lgan    chora-tadbirlar    aholining  
keng  qatlamlarini  tadbirkorlik  faoliyatiga  faol  jalb qilish uchun qulay 
shart-sharoitlar hamda iqtisodiy islohotlarni izchil davom  ettirish uchun 
mustahkam zamin yaratdi. 
 
 
 
 
 

---

2.2.jadval