A. A. Q od irov t ib b iy o t

' T e m u r tu z u k la r i, T o s h k e n t , G 'a f u r G ' u l o m n o m id a g i a d a b iy o t v a s a n ’a t n a s h r iy o ti,
Т ., 1 9 9 1 , 1 1 1 - b e t .
130

---

ishlari va tibbiy fanlaming rivojlanishiga katta ahamiyat bergan. Sam arqandda 
katta kasalxona qurdirgan. Unga boshliq qilib, o ‘sha vaqtda ko‘zga ko‘ringan 
h ak im la rd a n biri b o ‘lgan B u rh o n id d in N afis ibn Avaz K erm o n iy n i 
tayinlagan. Bu hakim U lu g ‘bekning shaxsiy tabibi bo'lgan.
B urxoniddin N afis ib n Avaz E ro n n in g K erm o n sh ah rid a tavallud 
topgan. 0 ‘sha yerda b ilim o lib , yaxshi hakim b o ‘lib yetishgan. K asallam i 
m uvaffaqiyatli davolab, aholi o ‘rtasida k o ‘p h urm atga sazovor b o ‘lgan.
N afis ibn Avaz c h u q u r bilim li olim va yaxshi tajribali h akim edi. U 
U lu g ‘bek m adrasasida talab alarg a tib ilm id an dars bergan. B ino barin , 
m ad rasad a bo shqa b ilim lar q a to rid a tib ilm i ham o ‘qitilgan. N afis ibn 
Avaz tibbiyot ilmining turli sohalariga oid bir nechta kitob yozgan. A m m o, 
u larn in g k o ‘pi bizgacha yetib kelm agan. Bizga bu o lim n in g X III asrda 
yashagan m ash h u r hakim N ajib uddin Sam arqandiyning "K asalliklarning 
sabablari va alom atlari" nom li kitobiga yozgan sharhi m a ’lum , xolos. Bu 
sh a rh 1 4 2 4 -y ild a y o zilg an b o ‘lib, u " K a sa llik la rn in g s a b a b la ri va 
alom atlariga sharh", deb atalgan. M uallif kitobni U lug‘bekka bag1 ishlagan 
va unga ta q d im etgan. ”S harh "d a Ibn Avaz N ajib u d d in S am arq an d iy
kitobining m azm unini tushunarli qilib bayon etgan va uning qiyin joylarini 
iz o h la b b e rg a n . N a fis ib n ^ A vaz 0 ‘z b e k is to n d a tib b iy o t ilm in in g
rivojlanishiga m unosib hissa q o ‘shgan.
S am arqandda o ‘sha davrda T oiiddin H akim ism li m ashh ur ja rro h ham
yashagan. U m urakkab operatsiy alarn i h am bajara olgan. M asalan , k o ‘z 
kataraktasini ju d a m uvaffaqiyatli operatsiya qilgan. T ojid din H akim n in g 
ja rro h lik faoliyatidagi m u h im to m o n la rid a n biri shuki, u operatsy a 
q ilin ay o tg an joyga ta sh q a rid a n yiring paydo qiluvchi k o ‘zga k o ‘rin m as 
tirik m av ju d o tlar (hozirgi tild a m ik roblar) tushishi m u m kin lig ini bilgan 
va un g a q arshi ta d b ir k o ‘rgan. C h u n o n c h i, o peratsiy ada ishlatilad igan 
asbob va q u ro llarin i olovda qizd irib olib (m ikrobiarn i o ‘ld irib), s o ‘ng 
ulardan foydalangan. Bu hozirgi tilda aseptika deyiladi. O peratsiya vaqtida 
esa piy o zn i m ayda qilib t o ‘g ‘ratib q o ‘yib, unga te z -te z q o ‘lini b otirib 
turgan. B uni antiseptika deyish m um kin. M a’lum ki, piyozda m ikrobiarni 
y o ‘q qiluvchi fito n sid lar bor. T o jid d in H akim m ik rob iarni k o ‘zi bilan
k o ‘rm ag a n b o ‘lsa h am (u v aq td a h ali m ikroskop k ash f etilm ag an edi) 
a tro f-m u h itd a yiring paydo qiluvchi m ik ro b lar borligini fik ran bilgan. 
Tojiddin H akim ni aseptika va antisepikaning asoschisi deb atash m um kin. 
Ingliz ja rro h i L ister esa bu usu ln i T o jid d in H ak im d an 400 yil keyin 
ishlab chiqq an edi. Afsuski, u tibbiyot tarixiga aseptika va antiseptikaning 
asoschisi sifatida kirib qolgan.
T em uriylar davridagi tibbiyot XV asrning ikkinchi yarm ida ju d a yuksak 
darajaga k o ‘tarildi. Bu davrda m am lakatda tem uriylardan bo 'lg an Husayn 
B oyqaro p o d sh o h b o ig a n . U o 'q im ish li, b ilim d on sh oh edi. H a r xil 
fanlarga q iziq q an , olim va fo zillarni q o ‘llab-quvvatlagan. B oyqaroning
131

---

saroyida xizm at qilgan olim lar qatorida hakim lar h am b o ‘lgan. S hulardan 
b izg a q u y id a g ila r m a ’lum : N e ’m a tu llo ib n F a x rid d in K e rm o n iy , 
A bdulhay Z iyoradgohiy, M u h am m ad H usayn ibn M irqu vo m idd in va b.
N e ’m atu llo ib n F ax rid d in K erm o n iy o ‘z dav rining k o 'z g a k o ‘rin g an
h a k im la n d a n biri b o 'lg an . U K erm o n sh ah rid a tavallud to p g an va o ‘sha 
y erd a o ‘qib ta b ib lik k asb in i eg allag an . H a k im K e rm o n iy H u sa y n
B oyqaroning taklifi b ilan X irotga kelib, b u y erda saroy tab ib i vazifasida 
xizm at qilgan. K erm oniy hakim , olim , faylasuf b o ‘lgan. Badiiy adabiyotga 
h am qiziqqan. "H akim iy" taxallusi b ilan s h e ’rlar yozgan. A m m o, asosiy 
kasbi tabiblik edi. Bizga hakim K erm oniyning tibga oid "Bahr al-H aw o s" 
("H o siy atlar dengizi") n o m li asari m a ’lum . K itob kirish qism , u ch
bob va xulosadan iborat. Kirish qism ida h a r xil o ‘sim lik va m in erallardan
olinadigan dorilar, foydali hayvonlar va qushlar bayon etilgan. D orilarning 
n om i u c h tild a — arab, fors va turkiy tild a berilgan.
K itobning birinchi bobida sodda dorilar, ulam ing xossalari va ishlatish 
usullari bayon etilgan. Ikkinchi bob murakkab dorilarga bag‘ishlangan. Bunda 
m urakkab dorilarni tayyorlash, saqlash va ishlatish usullari ko‘rsatilgan. 
U chunchi bobda qaysi kasallikda qanday dori q o ‘llanishi tushuntirilgan. Shu 
bobda har xil ovqat mahsulotlaridan dori sifatida foydalanish ham ko‘rsatilgan. 
K itobning xulosasida tibbiy atam alar berilgan.
A bdulhay Z iy o ratg o h iy va M u h am m ad H u savp ibn M irqu vo m idd in 
haq id a yetarli m a ’lu m o t yo^q.
M a ’lum ki, H usayn B oyqaroning bosh vaziri A lisher N avoiy edi. U 
k o ‘p jih a td a n tibbiyotga y aqin kishi b o ig a n . 0 ‘zi h am tib b iy o tn i yaxshi 
bilgan. Tarixiy m a ’lum otlam ing guvohlik berishicha N avoiy tabiblik kasbi 
bilan sh u g ‘u lla n m a g a n b o ‘lsa h am tib b iy b ilim d an yaxshi x a b a rd o r 
b o ‘lgan. N avoiy S am arq a n d d a m a sh h u r olim F azlu llo h A bulaysiy (Abu 
Lays) rahbarlik qilgan m adrasada tahsil olgan. Bu olim tibbiyot sohasida 
ham c h u q u r bilim ga ega b o ‘lgan. U N avoiynin g ustozi hisob lan adi. 
B inobarin, Abulaysiy Navoiyga boshqa bilim lar qatorida tibbiyotdan ham
t a ’lim b ergan b o ‘lishi m um kin.
Biz yuqorida ko ‘rsatib o ‘tganim izdek o ‘sha davrda m adrasalarda boshqa 
fanlar qatorida tibbiyot ilm i ham o ‘qitilgan. B inobarin, N avoiy m adrasani 
tugatganida tibbiyot fanidan ham bilimga ega b o ‘lib chiqqan. Tarixiy dalillar 
sh u n i k o ‘rsatadiki, N avoiy tib b iy o tn i ju d a q u n t b ilan o ‘rgangan va bu 
sohad a o ‘z m u lo h aza va fikrlariga ega b o ‘lgan. N avoiy tibbiyot, sogTiqni 
saqlash m asalalari va tabiblar haqida ju d a to ‘g ‘ri fikr yuritgan. Navoiyning 
bu masalaga oid fikrlari uning m ash hur asari "M ahbub ul-qulub" ("Sevgili 
qalblar")d a o ‘z ifodasini topgan. Bu k ito b d a N avo iy tibbiyot va tab ib lar 
m asalasiga m axsus bob (15-bobni) bag‘ishlagan. Kitob N avoiy hayotining 
so‘nggi davrida yozilgan. Bu vaqtga kelib, shoir ju d a katta hayotiy va ilmiy 
tajriba o rttirg an edi. K itobda sh u lar u m u m lash tirilg an . X ususan, u n d a
132

---

N a v o iy n in g siyosiy, ijtim o iy va ax lo q iy q a ra s h la ri b a y o n etilg an . 
N avoiyning dunyoqarashi va hayotga b o ‘lgan m unosabati insonparvarlik, 
ad o lat, o d a m haqida g‘am x o ‘rlik qilish, salom atlik va xalq farovonligiga 
asoslangan edi. Shuning uchun kitobda tibbiyot va tabiblar haqidagi m asala 
yetakchi o ‘rinlardan birini egallaydi. K itobda N avoiy inson salom atligi va 
tabiblar haq id a so‘z yuritib, dastlab tabibning o ‘zi qanday fazilatlarga ega 
b o 'lish i lo zim , deg an m asalaga t o ‘xtaladi. N avoiyning t a ’k id lash ich a, 
tab ib d a b irin ch i galda bu kasbga qobiliyat va intilish b o ‘lm o g ‘i lozim . U 
o ‘z kasbini a ’lo darajada egallashi kerak. B undan tashqari tabibda kishilarga 
nisbatan jonkuyarlik, m ehribonlik va sam im iylik bo ‘lishi shart. U m uloyim
so ‘z, o ch iq k o ‘ngil va k a m ta rin b o ‘lm o g ‘i dark or. B u n d an k o ‘rinib 
tu rib d ik i, N avoiy ta b ib la r oldiga ju d a m a s’u liyatli ta la b la r q o ‘ygan. 
N av o iy n in g t a ’kid lash ich a k ishilar tabiblarga o ‘zlarin ing eng b ebah o 
b o y lik la rin i — y a ’ni h a y o tla rin i ish o n ib to p sh ira d ila r. T a b ib la r bu 
ish o n c h g a m u n o sib b o ‘lishlari kerak . T ab ib lar b u b e b a h o bo ylik ni 
qadrlashlari lozim. Yana Navoiy ta ’kidlaydiki, tabibning eng yuksak vazifasi 
b em o rn i hastalik azoblaridan forig‘ qilishdir. B uning u ch u n tabib yetarli 
b ilim va tajribaga ega b o 'lish i sh a rt, tab ib d oim o ‘z bilim i va tajribasin i 
o rttirib ta k o m illa sh tirib b o rish i za ru r. Bu h a q d a S h a rq n in g b uy uk
h ak im larid an biri Abu B akr R oziy b u n d ay deb yozgan edi: "Tibbiyot 
ilm i ju d a k o ‘p asrlar dav o m id a rivojlanib, takom illashib b o rd i. B unda 
m in g la rch a tab ib larn in g xizm ati bor. S h unin g u c h u n kim ki, u larn in g
asarlarin i q u n t b ilan o ‘qib, u larn in g m o h iy atin i anglab olsa, u k o ‘p 
yillar k asallar o rtid a n yugurib, o rttirg a n tajrib alarid a n k o ‘ra k o ‘proq 
n arsan i bilib oladi. C h u n k i, b ir kishi, u h a tto m ing yil u m r k o ‘rsa 
h am , o ‘zid an o ld in o ‘tg an d o n ish m a n d la rn in g tajrib alarid a n bex abar 
b o ‘lsa, faqat o ‘z kuzatishlari bilan tibbiyot ilm ini yetarli d arajada egallay 
olm aydi". N avoiy ham shunga ishora qilib, tabiblik kasbini egallam oqchi 
b o ‘lgan h a r bir kim sa o ‘tm ishdagi bu soha d o n ishm and larining asarlarini 
q u n t bilan o ‘rganishi va ularga am al qilishi zarurligini u qtirad i. S hunday 
qilib, bu m asalada Roziy bilan N avoiyning fikrlari b ir-biriga m os keladi.
A lish er N avoiy h a r b ir tabib u c h u n ju d a z a ru r b o ‘lgan x islatlardan
s h irin s o ‘zlik va x u sh m u o m a la lik n i alo h id a t a ’kidlaydi. N a v o iy n in g
uqdirishicha, shirinso‘zlik va xushm uom alalik bem orga m adad bag‘ishlab, 
u n d a kasallikdan qu tilish u m id in i o shiradi. Bu esa eng yaxshi davodir. 
N avoiy o ‘zi tabib b o ‘lm asa h am , tab ib lar faoliyatidagi bu n ozik to m o n n i 
yaxshi tu sh u n g an . Bu h aq d a N avo iyning o ‘zi b u n d ay , deb yozgan: 
"X ushm uom ala va m ehribon tabibning yuzi hastalar ko 'n glida sevim lidir. 
S o‘zi esa b e m o rla r jo n ig a yoqim lid ir. U nin g h ar b ir nafasi b em o rlarg a 
davo, h a r bir qadam i esa hastalarg a shifodir".1