3 — T ib b iy o t ta rix i
33
IV bob
Q A D IM G I 0 ‘R TA O S I Y O X A L Q L A R I
T I B B I Y O T I
Qadim gi 0 ‘rta Osiyo hududida yashagan xalqlar (bizning ajdodlarim iz)
tibbiyoti ham boshqa Sharq xalqlari tibbiyotiga o ‘xshash b o ‘lgan. Ayniqsa
E ron tibbiyoti bilan 0 ‘rta O siyo xalqlari tib biyoti o ‘rtasid a um um iylik
sezilarlidir. Bu m am lak atlarn in g tab iiy -ju g ‘rofiy sh aro iti, h ay ot tarzi,
a n ’an alari, diniy e ’tiqodlari (zardushtizm ) b ir-biriga ju d a yaqin b o ‘lgan.
S huning u ch u n ularning tibbiyoti ham u m u m iy xarakterga ega edi.
0 ‘rta O siyoda, xususan, 0 ‘zbek iston h u d u d id a q ad im za m o n lard a
y ashagan x alqlarning tibb iy o ti haqid agi b irin c h i y o zm a m a ’lu m o tlarn i
biz zardush tiylarning d in iy -m u q ad d as kitobi "Avesto" d a n topam iz.
Avesto 0 ‘rta Osiyo, E ron va O zarbayjon h u dudida qadim zam onlarda
yashagan xalqlarning diniy aqidalari haqidagi m uqaddas kitobdir. Kitobni
eram izdan oldingi VI asrda yashagan Z ardusht yozgan, deb hisoblaydilar.
A bu R ayho n B eruniy ham sh u n d ay fikrda b o ‘lgan. U m azk u r shaxsni
Z ard u sh t ib n Safid T u m an , deb atagan.
Avestoda 0 ‘rta Osiyo va unga q o ‘shni b o ‘lgan m am lakatlarda yashagan
x alqlarning ijtim o iy -iq tiso d iy va m a ’n a v iy -m a ’rifly hayo tig a oid k o ‘p
m a ’lum otlar bayon etilgan. U n d a tibbiyotga oid m a’lum otlar ham mavjud.
Kitob aw alo tibbiyotning mustaqil kasb ekanligini e ’tiro f etadi va tabiblarga
b em o rla rn i davolaganlari u c h u n haq to ‘lash kerakligini t a ’kidlaydi. Bu
haq d a k itobd a b u n d ay deyilgan: "K ohinlarga du o o ‘qiganlari u ch u n ,
ta b ib la rg a k asa lla rn i d av o lag a n lari u c h u n , u la rn i c h a q irg a n la rn in g
darom adlariga qarab haq to ‘lash lozim". B unda tabiblarning m eh n at haqi
rasm iy jih atd an belgilab qo'yilgan. M asalan, viloyat ho kim in i davolagani
u c h u n ikki ju ft q o ra m o l, tu m a n h o k im in i davolagani u c h u n ot aravasi
b ilan , ja m o a b oshlig‘ini davolagani u c h u n b itta b u q a b erish lozim ligi
ko‘rsatilgan.
A vesto uch k ito b d an iborat. B irinchi kitob "V endidat" ("V idevdat")
deb ataladi. U jism oniy va ruhiy poklanish haqidagi qo nunlar m ajm uasidan
iborat. Ikkinchi kitob "Vispred" ("V ispart"), y a ’ni h am m a narsani bilish
deb ataladi. U odam lar hayoti haqidagi tushu nchalard an iborat. U chinchi
kitob "Yasna" deb ataladi. Bu k itobda zard u sh tiy la r d in in in g ibodat
qoidalari ko ‘rsatilgan. Biz u ch u n bu kitoblardan m uhim i V endidatdir. Bu
kitobda tibbiyotga oid m uhim m a ’lum o tlar berilgan. V endidat 22 bobdan
iborat. Shulardan 8 tasi (V—X II boblar) tibbiyot nuqtai nazaridan alohida
aham iyatga ega. X ususan, u n d a salom atlikni saqlash u ch u n nim alar qilish
34
zarurligi k o ‘rsatilgan. B irinchi galda o ‘lgan o d am n in g jasad id a n eh tiy o t
b o ‘lish zarurligi t a ’kidlangan. K itobda yozilish ich a, o i g a n o d am n in g
jasad id a tirik la r u c h u n xavfli xususiyat p aydo b o ‘ladi. S h uning u c h u n
m urdaga yaqinlashm aslik kerak deb uqdirilgan. A ftidan, o ‘sha vaqtdayoq
kishilar m urda zahari mavjudligidan xabardor b o ‘lganlar. B undan tashqari,
m u rd a o rq a li h a r xil yuqum li kasalliklar tarq a lish i m um k inligini ham
taxm in qilgan b o ‘lsalar kerak. Z ard u sh tiz m din i yer, suv va havon i
m uqad das deb e ’lo n qilgan. U larn i iflos qilish k a tta g u n o h h isoblangan.
M od o m ik i, m u rd a o ‘zid a kishilarga za rar keltiruvchi xususiyat paydo
qilar ek an , u n i yerga k o ‘m ish, suvga c h o 'k tiris h va yoqish m u m k in
em as. C h u n k i, u m azk u r tab iat o m illarin i zaharlay di. N a tijad a u n d a n
kishilar zararla n ad ilar. S hu sab abdan o ‘lgan kishining jasad in i ah o li
yashaydigan yerdan uzoq joyga olib borib, tepaliklarda ochiq qoldirganlar.
U y e rd a m u r d a n in g y u m s h o q q is m la rin i jo v v o y i h a y v o n la r y eb
tu g atg an larid a n so ‘ng, un in g suyaklarini yig‘ib, ossuariy (suy akd on )
larga solib, uyda m axsus qurilgan katakka (tokchaga) q o ‘yib saqlaganlar.
B unday o ssuariylar 0 ‘rta Osiyo h u d u d la rid a k o ‘p top ilg an. V e n d id a td a
y o z ilis h ic h a , b ir in c h i b o 'li b , T r ita is m li z o t ta b ib lik ish i b ila n
shug‘ullangan. U birinchi b o ‘lib odam larni kasallik va o ‘lim dan saqlagan.
Tritaga yaxshilik Xudosi O xuram azda kasallam i davolash u ch u n sam odan
10000 xil d o ri y uborgan. T rita xao m a, deb ataluvchi ich im lik n i k a sh f
etgan koh in hisoblanadi. X aom ani hayot va sog‘liq m anbai deb ataydilar.
Avestoda T raeton ismli tabib haqida ham m a’lum ot keltirilgan. Qadim gi
Eronliklar u n i tabiblik xudosi, deb ataydilar. U larning yozishicha T raeton
h ar xil isitm alar, q ichim alar, zaharlan ish lar kabi kasalliklarni davolovchi
dori k ash f etgan. F ik rim izch a T rita va T ra e to n ikki no m bilan ataluv ch i
b ir zot b o 'lsa kerak.
A vestoda tib b iy o tn in g kelib chiqishi h aq id a b ir rivoyat b or. U n d a
aytilish ich a, od am larg a tabiblik s a n ’atin i Y im a ism li zo t o ‘rgatgan. Bu
zotni N u h payg'am barga nisbat qiladilar.
A v e sto d a o d a m a n a to m iy a s i va fizio lo g iy asi h a q id a h a m b a ’zi
m a ’lu m o tla r m avjud. U n d a o d am gavdasi quyidagi q ism lard an ib o rat,
deb k o ‘rsatilgan: suyaklar, m uskullar, yog‘lar, m iya, to m irla r, q o n ,
jig ar va jig a r o ‘ti. Ikki xil to m ir m avjudligi k o ‘rsatilgan. U lard an biri
qizil (so g 'lo m ) q o n oquvchi ikkinchisi q o ra (n o so g ‘lom ) q on oqu v ch i
to m ird ir. B u la rd a n ta sh q a ri oq q o n ta sh u v c h i yoki u m u m a n q o n
tash im ay d ig an to m ir h am borligi k o ‘rsatilgan. Bu yerda lim fatik y o ‘llar
(tom irlar) yoki asab tom irlari k o ‘zda tu tilg an b o ‘lsa kerak. K itob da q o n,
o ‘t (jigar o ‘ti) va zu rriy atn in g paydo b o 'lish i h aq id a o ‘ziga xos fikr
yuritiladi. U n d a o ‘t jigarda, qon yurakda, zurriyat (urug‘) u m u rtq a ustuni
kovagida (kanalida) ishlab chiqiladi deyilgan. Sezish, hid bilish, eshitish,
k o ‘rish va t a ’m bilish m arkazlari m iyada joylash gan deb to g ‘ri fikr
35
yuritilgan. O dam a ’zolaridan suyak iligiga alohida aham iyat berilgan. Hayot
m ark azi sh u n d a joylash g an , deb yozilgan. H ay o t o ‘t (olov)li ja ra y o n d ir
deb k o ‘rsatilgan. 0 ‘lim esa yonib tugashdir deyilgan.
K asalliklarn ing kelib ch iq ish i m asalasida b ir n e c h a xil fikr aytilgan.
Avvalo kasallik A xrim an deb ataluvchi jo h il ilo hiy at b ilan b o g ‘langan.
H a r q an d a y kasallik shu A xrim anning ruhi kishi tan asig a kirishi bilan
b o sh lan ad i deb hiso b lan g an . K asallik kishi o rg a n iz m ig a zararli yel
(sh a m o l)n in g t a ’siridan h am kelib chiq ad i, deyilgan. Y ozilishicha yel
ikki xil — issiq va sovuq b o ‘ladi. Sovuq yel sovuqlik, issiq yel issiqlik
paydo qiladi. Issiq yel ayniqsa xavflidir. C hunki un d a A xrim anning ko‘zga
k o ‘rinm aydigan m ayda b o ‘laklari b o ‘ladi, deyilgan.
K ito b d a bu xayoliy fik rla rd a n ta s h q a ri h a q iq a tg a y aq in am aliy
m u lo h aza la r ham m avjud. M asalan, kasallik paydo qiluvchi o m illar
qatoriga o ziq-ovqat ham kiritilgan. X ususan, t o ‘yib ovqat yem aslik, yoki
a k s in c h a b a d x o ‘rlik, sifatsiz o v q at is te ’m ol q ilish k asallik k eltirib
ch iq arad i, deb to ‘g ‘ri fikr yuritilgan. O d am larn in g ru h iy holatiga ham
a lo h id a a h a m iy a t berilgan. M asalan , " c h u q u r o ‘ylash", y a ’ni ruhiy
tu sh k u n lik kasallik keltirib c h iq a ra d i, deyilgan. H a r xil h a sh a ro tla r
ch aq ish i natijasida ham kasallik paydo b o ‘ladi, deb yozilgan. A m m o,
h a sh a ro tla rn i A xrim an y u b o ra d i, deb yanglish fikr aytilgan.
Kasalliklardan qutilish masalasida aw al yaxshilik xudosi Oxuram azdaga
sajda qilm o q kerak, faqat u n in g y o rd am i b ilan kasallikdan qutilish
m um kin, deyilgan.
A m aliy jih a td a n A vestoda uch xil davolash usuli k o ‘rsatilgan. Bular —
pichoq bilan davolash y a ’ni ja rro h iy a , o ‘sim liklar bilan davolash va
avrash usuli bilan davolash. H ozirgi zam o n fani n u q tai nazarid an oxirgi
usulni psixoterapiya, deb atash m um kin. A m m o , u zam o n d ag i tab ib lar
bu usulning m o hiyatini b o sh q ac h a tu sh u n g an lar. U larn in g fikricha,
kasallikni jo h il k u ch lar p aydo qiladi, sh u n in g u c h u n uni avrash va
afsungarlik usullari bilan tanadan chiqarib yuborish kerak, deb o ‘ylaganlar.
Bu usul davolashning asosiy usuli hisoblangan. A m aliy tibbiyotda jarrohiy
usullardan ham keng foydalanganlar. Demak, o ‘sha vaqtda jarrohiya yaxshi
rivojlangan b o 'lg an . Yaxshi tajribali ja rro h la r ham b o ‘lgan.
B e m o rla r n i d a v o la s h d a s h ifo b a x s h o ‘s im lik la r d a n h a m k eng
fo y dalangan lar. A vestoda k o ‘p d o ri-d a rm o n la r o ‘sim liklardan olinishi
k o 'rsa tilg an . K itobda o ‘sim liklar o rasida zah arlilari h am k o ‘p u chrashi
t a ’kidlanib, unga ehtiyot b o lis h t a ’kidlangan.
A vestoda tibbiyotning asosiy vazifasi n im ad an iborat, degan m asalaga
alo h id a ah am iy at berilgan. Bu m asalada A vestoda aytilgan fikr hozirgi
zam on fani nuqtai nazaridan ham to'g'ridir. C hunonchi, unda tibbiyotning
asosiy ishi tan an in g sog'lig'in i saqlashdan uborat deb, k o ‘rsatilgan. T ana
sog‘lig‘ini saqlash va tu rli kasalliklarga qarshi m uvaffaqiyatli kurashish
36
u c h u n b irin ch i galda gigiyenik qoidalarga rioya qilish va tu rar-jo y larn i
o b o d o n la sh tirish kerakligi uqd irilgan. X u susan, ch irib b u zilayo tg an
narsalarga yaqinlashm aslik, turar-joylarni ozoda saqlash, obodonchillikga
aham iyat berish, ekin m aydonlaridan t o ‘g‘ri foydalanish. K o ‘proq mevali
darax tlar ekish va h.k. Z ard u sh t eng m u h im ta d b irla rd a n biri sifatida
ah o lin i to z a suv bilan t a ’m in etish, deb t a ’kidlagan. A holi iste’mol
qiladigan o ziq -o v q at m ah su lo tlari y etarli va yaxshi sifatli b o ‘lishi kerak,
deb ko ‘rsatilgan. K itobda to ‘g ‘ri ovqatlanish m asalasiga alohida aham iyat
b erilgan. Y etarli d arajad a ovqat b ilan t a ’m in etilm agan xalq k a m q u w a t
b o ‘ladi, b o lalari yaxshi o ‘sm aydi deyilgan. A vestoda kim ki u zoq vaqt
ovqat yem ay yursa, u zaiflashib, b o la y aratish q o b iliy atini y o ‘q o tad i,
deyilgan.
Z ardusht b a’zi dem ografik masalalarga ham aham iyat bergan. M asalan,
u aholi so n in in g k o ‘payishini ijobiy ja ra y o n , deb hisoblagan. Y oshlar
jis m o n iy va a q liy ji h a td a n y e tu k b o ‘lib о sis h la ri lo z im , d e g a n .
Z ard u sh tn in g k o ‘rsatish ich a qiz b o la 15 y o sh d an boshlab bola tu g ‘ish
qobiliyatiga ega b o ‘ladi. D em ak, u shu y o sh d an erga tegishi m u m kin .
A holi (m illat) salom atligi u c h u n yigit faqat sog‘lom qizga uylanishi
kerak. E r o ‘z xotini u c h u n sog‘lom h ayot sh aro itin i yaratib berishi
zarur. Ayniqsa xotini hom ilador b oiganida unga nisbatan alohida g am xo rlik
qilishi lozim . Shundagina ayol yetuk va so g io m bola tu g ‘adi.
Z ard u sh t dini o ‘zining hayotga yaqinligi bilan boshqa d in lard a n farq
qiladi. U asketizm ga berilishni qoralaydi. U n d a yozilishicha kishilar o ‘z
m ehnatlari bilan real dunyoda o ‘zlari u ch u n eng yaxshi yashash sharoitini
y aratish lari va sog‘lom , uzo q u m r k o ‘rishlari m um kin . Avesto bo yicha
0 ‘rta Osiyo xalqlarining tibbiyoti va erishgan natijalari sh u lard an iborat.
E ram izdan oldingi IV asrning oxirlarida 0 ‘rta Osiyoni m akedoniyalik
A leksandr q o ‘shinlari zabt etdilar. Bu yerda dastlab Y un on -M aked on iy a,
S o ‘ng Y u n o n -B a q triy a davlatlari vujudga keldi. Y u no nlar 0 ‘rta Osiyoga
o ‘z hayot tarzlari va m adaniyatlarini olib keldilar. 0 ‘sha davrda Y unoniston
o ‘zining yuksak m ad an iy a ti va ilm -fan i bilan ja h o n g a m a sh h u r edi.
M am lak atd a buyuk faylasuflar, olim lar, d o n ish m an d lar yetishib chiq qan
edi. S h ular q a to rid a m a sh h u r h ak im lar ham b o r edi. S h u lard an eng
m ash h u ri ja h o n ilm iy tibbiyotiga asos solgan buyuk G ip p o k ra td ir.
Y u n o n l a r 0 ‘r t a O s iy o n i z a b t e t i b , o ‘z h u k m r o n l i k l a r i n i
o ‘rn a tg a n larid an so ‘ng bu yerga y u n o n savdogarlari, sayyohlari va turli
kasb egalari kela b oshladilar. U lard an k o ‘plari 0 ‘rta Osiyo sh ah arlarid a
o ‘m ashib qolib, bu yerda kasblari boyicha ishlay boshladilar. U lar qatorida
h a k im la r h am oz em as edi. A m m o, bizn in g q o ‘lim izda o ‘sha davr
tibbiyotiga oid m a ’lu m o tlar m avjud em as.
Eram izdan oldingi II asrning oxirida Y unon-B aqtriya davlati yem irilib,
u n in g o ‘rn id a K u sh o n davlati vujudga keldi. Tarixiy m a ’lu m o tlard a
37
aytilish ich a, K ushon davlati k o ‘p S harq va G ‘arb m am lak atlari bilan
savdo-sotiq va iqtisodiy m unosabatda b o ‘lgan. Tibbiyot sohasida ham tajriba
va bilim alm ashib turilgan. 0 ‘rta Osiyo tabiblari ishlatadigan d o ri-
d a rm o n la r c h e t ellard an keltirilgan doriv o r m o d d a la r b ilan boyigan.
K ushon davlati eram izn in g V asriga q ad a r hu k m surdi.
VI asrning o ‘rtala rid a E ftalitlar davlati vujudga keldi. E ftalitlar davri
bu yerdagi xalqlar hayotida iqtisodiy va m adaniy jih a td a n yangi yuksalish
davri b o ‘ldi. Bu davrdagi eng m u h im voqea yozuvning ixtiro etilishi edi.
Y ozuvning k ashf etilishi m am lak at m adan iy va ilm iy h ayo tid a ju d a katta
aham iyat kashf etdi. Dastlabki kitoblar paydo b o ‘la boshladi. U lar qatorida
tibga oidlari ham b o ‘lgan, albatta. A m m o, hozircha o ‘sha davrga oid tibbiy
y ozuvlar to p ilg a n em as.
0 ‘sha vaqtda 0 ‘rta Osiyoda Buddizm va boshqa dinlar tarqala boshladi.
A m m o , Z a r d u s h tiz m h a m sa q la n ib q o lg a n ed i. L e k in , u ilgarigi
zard u sh tlik k a n isbatan b o sh q ac h aro q m a ’n o k a sh f etg an edi. U boshqa
d in la r b ilan chalkash ib ketdi. U n d a yangi tu s h u n c h a la r p aydo b o ‘ldi.
X ususan, A naxita, Siyovush va M itra kabi afsonaviy shaxslar nom i bilan
bog‘landi. E ftaliylar davlati V I asrning o xirlarigach a h u k m ro n lik qildi.
Bu davrga kelib M arkaziy O siyoda T urk hoqo n lig i tashkil top di. T urk
hukm ronlari m am lakatning siyosiy va m adaniy jih atd an yuksalishiga katta
aham iyat berdilar. Q adim gi V izantiya, X itoy, H in d isto n kabi yuksalgan
m am lakatlar bilan savdo-sotiq va m adaniy aloq alar bo g‘landi. M am lakat
shah arlarid a ichki b o zo r va tashqi savdo tez rivojlana boshladi. M asalan,
o ‘sha vaqtga Shosh (T o sh k e n t) savdogarlar sh ah ri, deb n o m chiq argan
edi.
U m u m iy iqtisodiy va m adaniy yuksalish jaray o n id a tibbiyot h am rivoj
topdi. Lekin, u davrdagi tibbiyot h aq id a an iq m a 'lu m o tg a ega em asm iz.
Biz o ‘sha davrda yashagan kishilam ing yashash tarzi va b a 'z i urf-odatlariga
qarab , u larn in g tibbiy tu sh u n c h a la ri h aq id a fikr y u ritish im iz m um kin.
M asalan, h o q o n h u zu rig a kelgan ch e t el vakillari yo nib tu rg an ikki
gulxan o ‘rtasid an o ‘ta r ekan lar. S h u n d an s o ‘ng u la rn i h o q o n qabul
qilarkan. E h tim o l bu o d a t c h e t m am lak atd an kelib q o lish i m u m kin
b o ‘lgan b iro r kasallikning o ld in i olish u c h u n qilin g an tad b ird ir? 0 ‘sha
davrda yashagan turk iy xalqlar yosh b o lalarn i k asallikdan saqlash u ch u n
ularning peshanasiga uzoq saqlanib qoladigan b o ‘yoq bilan xoch suratini
chizib qo y ar ekanlar. B ular ju d a oddiy "tibbiy ch o ralar"d ir, albatta.
Lekin har holda kasallik tarqalib ketm asligi choralarin i k o ‘rish tibbiyotga
aham iy at berilganligini k o ‘rsatadi.
О sha davrlardagi tibbiyot m axsus kito b lard a bayon etilgan b o ‘lm asa
ham xalq orasida kasallarni m uolaja qiluvchi kishilar b o ‘lardi. U lar xalq
tib b iy o tin in g vakillari edilar. Bu kishilar asosan o 'z la rin in g em pirik
tajribalariga asoslanib bem orlarni an ch a m uvaffaqiyatli davolardilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |