A. A. Q od irov t ib b iy o t

I m x o te b — q a d im g i
m is r lik la r ta b o b a t
x u d o s i.
23

---

Jarrohiya masalalari Edvin Smit papirusida batafsil bayon etilgan. U nda 
h a r xil a ’zo larning ja rro h iy kasalliklari b ir ta rtib d a b o sh d an boshlab, 
ta n a n in g quyi to m o n la rid ag i a ’zo larg ach a batafsil yozilgan. K ito bd a 
ja ro h a tla r u ch g u ruhga b o ‘lingan. 1) davolab b o ‘lad ig an ja ro h a tla r; 
2)davolanishi qiyin b o ‘lgan jarohatlar; 3)davolab b o ‘lm aydigan jarohatlar. 
T abiblar u ch in ch i guruhga kiruvchi jaro h a tla rn i davolashdan qochganlar.
Qadim gi M isrda tabiblar birinchilardan b o ‘lib ixtisoslasha boshlaganlar. 
M asalan, o ‘sha v aq tdayoq, M isrda ichki a ’z o la r kasalliklari b o ‘yicha 
m utaxassis, ko‘z kasalliklari b o ‘yicha mutaxassis, tish kasalliklari b o ‘yicha 
m utaxassis, ruhiy kasalliklar b o ‘yicha m utaxassis va ja rro h la r b o ‘lgan. 
Tish m utaxassislari h atto tishni m etall (oltin) sim bilan bir-biriga bog‘lab 
q o ‘yishni (p ro te z qilishni) ham bilganlar.
Q adim gi m isrliklar o d am o 'lg a n id a n keyin u n in g ru h i yashashda 
davom etadi, deb o ‘ylaganlar. U larning fikricha agar m arh u m n in g jasadi 
saqlansa shu abadiy yash ash d a b o ‘lgan ru h m arh u m g a qaytark an. Shu 
tush u n ch ag a asosan fir’avnlar, saroy am aldorlari va ju d a badavlat kishilar 
o 'lg a n id a n keyin u larn in g jasad i balzam lang an. Jasad n i yorib un ing
tom irlariga balzam yuborganlar. Shu asosda m isrliklar odam anatom iyasini 
boshqalarga nisbatan yaxshiroq bilganlar. U m u m an , M isr tabiblari o d am
anatom iyasi haqida to ‘laroq bilimga ega b o ‘lganlar.
E ra m iz d a n o ld in g i IV a s r o x irla rid a m a k e d o n iy a lik A le k sa n d r 
(Isk a n d a r Z u lq arn a y n ) q o ‘sh in lari M isrni bosib oldi. Isk a n d ar bu yerda 
o ‘z n o m in i a b a d iy la sh tirish u c h u n , b ir s h a h a r b a rp o e ttird i. U n i 
A leksandriya, deb atadilar. A leksandriya tez rivojlanib, o ‘sha zam onn in g 
m a sh h u r sh ah a rlarid an biriga aylandi. S h ah ard a ilm -fa n va m adan iy at 
yuksalib, k o ‘p m a sh h u r o lim lar yetishib chiqdi. U m u m iy rivojlanish 
ja ra y o n id a tibbiyot h am rivoj to p d i, yirik h ak im lar yetishdilar.
Q adim gi M isr h ak im larid an ikkitasi — E ra zistrat va H erofil ayniqsa 
k atta sh u h ra t q o zo n d irla r. E razistrat o ‘zi k ichik osiyolik b o 'lg an . U
eram izdan oldingi u ch u n c h i asrda yashagan. T ug‘ilgan yili m a 'lu m em as, 
vafoti 280-yiI. E razistrat tibbiyot ilm ini o ‘sha z a m o n d arajasida puxta 
bilgan va kasalliklarni muvaffaqiyatli davolagan. Erazistrat Aleksandriyaga 
ko ‘chib kelib shu yerda tabiblik kasbi bilan shug‘ullangan. M a ' lum otlarga 
q a ra g a n d a , E ra z istra t tib b iy o t ilm in i d a stla b o d a m a n a to m iy a s in i 
o ‘rganishdan boshlagan va bu sohada m uhim kashfiyotlar qilgan. M asalan, 
u b irin ch ilard a n b o ‘lib bosh m iya yum shoq va q attiq p ard alar bilan 
qoplangan ekanligini, miya egri-bugri m ayda chuqurchalardan iboratligini, 
m iy a ic h id a su y u q liq s a q lo v c h i q o r in c h a la r m a v ju d lig in i b ilg an . 
Erazistratning m uhim kashfiyotlaridan yana biri shu ediki, u birinchilardan 
bo lib m iyada h ara k a tla n tiru v c h i va sezuvchi asab to m irla ri borligini 
aniq lab bergan edi. Bu bilan u a ’zo lar (q o ‘l-o y o q va bo sh q alar)n in g
harakatini bosh miya boshqarishini isbotlab berdi. Bu o 'sh a zam on tibbiyoti 
u ch u n katta kashfiyot edi.
24

---

Erazistrat yurak va qon tom irlarini ham anatom ik va fiziologik jih atd an
tekshirdi. U la m in g harak atin i (qisqarish va kengayishini) o ‘z k o ‘zi bilan 
k o ‘rdi. Y urak va yu rak d ahlizi borligini aniq lad i. Q orin b o ‘shlig‘idagi 
a ’zo larn i tek sh irib , ich ak peristaltik asin i k o 'z d a n kech irdi. P eristaltik a 
tufayli o vqat ich ak la rd a m exanik jih a td a n ishlanishi h aq id a fikr yu ritd i. 
Bu fikr so ‘nggi tekshirishlarda isbot etildi.
A leksandriyalik ikk in ch i buyuk olim H erofil edi. Bu olim eram izd an
o ld in g i 3 0 0 -y ild a tu g ‘u lg an . H e ro fil h a m o ‘z ta b ib lik fa o liy a tin i 
an a to m iy an i o ‘rgan ish d an boshlagan. U bosh m iya, jig ar va y urak ni 
sinch ik lab te k sh irish d a n boshlag an. M iya c h u q u rc h a la rin i tek sh irib
to ‘rtinchi q o rin ch a boshqa qorin ch alard an kattaroq ekanligini aniqlagan. 
Y urak ishini tek sh irib , u n in g h arak atid a u ch davr — sistola, d iasto la va 
pauza borligini kuzatgan. Arteriya qon tom irlarini tekshirib, uning urishini 
yurak ishiga m o n a n d ekanligini aniqlagan. 0 ‘n ikki b arm o q eniga ten g
keladigan ichak (duodenum )ni birinchi m arta k o ‘zdan kechirgan. Shunday 
qilib, H ero fil o d am an ato m iy asin i c h u q u r o ‘rganib, b ir q a n c h a m u h im
kashfiyotlar qilgan edi.
K asalliklarning sabablari m asalasida H erofil u n ch alik t o ‘g ‘ri fikrda 
b o ‘lm agan. U kasallik ilohiy kuch larg a b o g ‘liq degan fikrni h am e ’tiro f 
etard i. L ekin, ayrim kasalliklarni d av o lash d a h a r xil afsu n lar o ‘qish 
bilan birga d o ri-d a rm o n larn i ham ishlatardi.
H e ro filn in g fik rich a h ar bir kasallikning o ‘ziga xos dorisi b o ‘ladi, 
tab ib n in g vazifasi shu d o rin i to p ib , un i ish lata bilish, deb u q tirg an . U 
am aliy tibbiyotda k o ‘p m oddalardan iborat b o ‘lgan retseptlarni ishlatgan.
S h u n d ay qilib, qadim gi M isr tibbiyo ti ja h o n tibbiyoti tarix id a o ‘z 
davrida y etak c h i o ‘rin tu tg an edi. U ja h o n tib biy otining rivojlanishiga 
katta hissa q o ‘shdi, uni boyitdi.