TIBBIYO TNING KASB SIFATIDA
SH A K LLA N ISH I
4
К о pchilik tib b iy o t tarix ch ilarin in g flkricha, tab o b at ib tid oiy ja m o a
davrining m atriarx at b o sq ich id a shakllangan. B irinchi "tabiblar" ay ollar
b o ‘lganlar. Tarixiy d alilla r bu fikrni tasdiqlaydi.
M a’lumki, ibtidoiy jam oa davrining m atriarxat bosqichida oila va qabilaga
ayollar boshchilik qilganlar. B inobarin, u lar o ‘z oila va qabila a ’zolarining
hayoti va sog‘lig‘i haqida qayg‘urishlari lozim bo ‘lgan. Shunga k o ‘ra ayollar
tib b iy y o rd a m g a m u h to j b o 'lg a n la rg a y o rd a m b e rg an lar. M asa la n ,
tu g ‘ayotgan ayolga yordam ko‘rsatganlar, tu g ‘ilgan chaqaloqning kindigini
kesganlar, jaro h a tla n g a n la rn in g ja ro h a tin i b o g ‘lag an la r va b em o rlarn i
parvarish qilganlar.
Shifobaxsh o ‘sim liklarni ham b irin ch i b o ‘lib ay o llar to p ib ishlata
b oshlaganlar. M a ’lum ki, ibtidoiy ja m o a kishilari
asosan h ay vo nlarn i ov
qilish b ilan sh u g ‘u llan g an lar. Bu ishda ayollar kam ro q qatnash gan lar.
U la r о z q aro rg o h larid a qolib, yaqin joylardagi o ‘rm o n lard a n h a r xil
yegulik va shifobaxsh о sim liklarni yig‘ib kelib, u la rd a n foydalanganlar.
S h u n d ay qilib, tib b iy o tn i ay o llar bosh lab b erg an lar. B uni quyidagi
m iso llar h am tasd iq lay d i. K o ‘p x alq lar ta rix id a b iro r ayol b irin ch i
m o h ir tabib, deb tanilgan.
M asalan, 0 ‘rta O siyoda A nahita (Ardvisura -
A nahita) ismli ayol o d am lar hayoti va sog‘lig‘ining hom iysi hisoblangan.
B izgacha yetib kelgan b ir afso n ad a u n in g ism i "Bibi m ushkul kushod",
y a ’ni m ushk ulni o ch u v c h i, u n i y engillashtiru vch i p ari, deb atalgan.'
Q adim gi ajdodlarim iz sog‘liq hom iysi b o ‘lgan b u g o ‘zal
parining ram ziy
haykalini yasab, unga sajda qilganlar. 0 ‘zbekiston hu d u d id a olib borilgan
arxeologik q azilm alar v aq tid a b u n d ay h aykallar k o ‘p to pilgan. Q adim gi
za rd u sh tiy larn in g m u q ad d as kitobi "A vesto"da A rdvisura — A n ah ita
h o m ila d o r ay ollarning h om iysidir, deb yozilgan. U tu g ‘ayotgan ayolga
y o rd a m b erad i, u n in g o g ‘rig‘ini k am ay tirad i, tu g 'ru q n i o so n lash tirad i,
tu q q an ayolning k o 'k ra k la rin i sutga t o ‘ld irad i, deyilgan.
Ilgari tibbiyot tarixchilari o ‘rtasida "odam lar tibbiyoti"ga b un d an 100
m ing yil m u q ad d am y ashagan n e a n d e rta lla r
asos solganlar, degan fikr
hukm surardi. Bu fikr q uyidagicha izo h lan a rd i: N e a n d e rta l tip id a g i
an tro p o id larn in g pastki ja g ‘i k atta va kuchli, tishlari yirik, ularning sathi
yed m lg an b o ‘ladi. B uning sababi shuki, n e a n d e rta lla r faqat o ‘sim liklar,
ularm ng ild m va m ag 'izla rin i iste’m ol qilganlar. U larn i chaynash u ch u n
esa k u ch li jag va yirik tish la r kerak. S h u n in g u c h u n n ea n d ertallarn in g
■jf8, \ ^ a tta , ^uchli, tish lari esa yirikdir. U la r h a r xil o ‘sim liklarni yeb
ко rib, u lar orasida shifobaxshlari borligini aniqlaganlar. A m m o,
keyingi
ta d q iq o tla r b u n d a y fik r a so sli e m a s lig in i k o ‘rs a td i. B irin c h id a n ,
16
n e a n d e rta lla r faqat o ‘sim lik lar em as, h ay v o n lar g o ‘sh tin i h a m is te ’m ol
q ilg a n la r. Ik k in c h id a n , ta b ia td a sh ifo b ax sh o ‘sim lik la r m av ju d lig i
neandertallargacha h am m a ’lum b o ‘lgan. Y uqorida aytib o ‘tilganidek, b a ’zi
b ir m uo laja usu llarini o ‘z vaq tid a a rx a n tro p la r bilgan lar. S h u n d ay qilib,
tabiatdagi shifobaxsh o ‘sim liklardan foydalanish va boshqa m uolaja usullari
n e a n d e rta lla r d a v rid a n a n c h a ilgari q o ‘lla n g a n . D e m a k , " o d a m la r
tib b iy o ti'g a n e a n d e rta lla r asos solgan, d egan fikr t o ‘g ‘ri ch iq m ay d i.
F ikrim izcha "odam lar tibbiyoti"ni arxan tro p lard an boshlash to ‘g ‘riroqdir.
N e an d erta lla r tibbiyotni k ash f etgan em aslar, balki uni
davom ettirg an lar
va takom illashtirganlar, xolos.
N e a n d e rta lla r erish g a n m u h im n a tija la rd a n biri to v u sh ch iq a rib
so 'z la sh n in g k a sh f etilish id ir. Bu h o d isa tib b iy o tn i y a n a d a riv ojlan tirib
y u b o rd i. B em o r d av o lo v ch ig a o ‘z kasali h a q id a , u n i n im a b ez o v ta
qilayotganligi haq id a so ‘zlab berish im koniyatiga ega b o id i. D avolovchi
esa shunga qarab, to ‘g‘riroq tashxis q o ‘yish va m uvaffaqiyatliroq davolash
im k o n iy atig a ega b o ‘ldi. S h u n d ay qilib, tib b iy o t o ld in g a y an a b ir k atta
q ad am q o ‘ydi. S hu y u q o rid a b ayon etilg an larn in g h am m asi m atriarx at
davri tibb iy o tig a tegishli. M atriarx at "tibbiyo ti"n in g asosiy xususiyati
sh u n d a n ib o rat ediki, b u davrda tib b iy o t h ali kasb sifatin i o lm ag an edi.
Oila yoki qabila boshlig'i zarur b o iib qolganida jaroh atlang an yoki kasalga
y o ‘liqqan kishini davolab, bosh q a vaqtda o ‘z ishi b ilan sh ug ‘ullanardi.
K ishilik ja m iy a ti rivojlan ish in in g m a ’lum davriga kelib, m atriarx at
p atria rx at bilan alm ash d i. E rk a k la r m o d d iy bo ylik larni o ‘z q o ‘llariga
o ldilar. B uning n atijasid a u lar o ila va q ab ilad a
h u k m ro n lik m av qeini
egalladilar. O ila va qabilan in g h ay oti va sog‘lig‘i h aq id a q ayg ‘urish en d i
e rk ak lar zim m asiga tu sh d i. S h u n d ay qilib u la r m uo laja ishlari bilan
sh ug'ullan a boshladilar. O datda bu ish bilan k o ‘proq yoshi u lu g‘roq, katta
hayot tajribasiga ega b o ‘lgan kishilar shug‘ullanardilar. E rkaklar tibbiyotni
ayollarga n isb atan y u q o riro q bosqichg a k o ‘tard ilar. U nga yangi m uolaja
usullarini kiritdilar. Tabiiy h olda uchraydigan m etallardan h a r xil qurollar
yasash usulini h am shu erk ak lar k a sh f etd ilar. U la r yasagan q u ro lla r
o ra sid a tib b iy o td a ish la tila d ig a n la ri h am b o r ed i. U la r y o rd a m id a
m urakkabroq m uolaja ishlarini am alga oshirardilar. M asalan, bosh suyagini
trepan atsiya qilish (teshish), c h iq q an -sin g a n larn i d avolash, yiring yigilib
qolgan jo y n i kesib y iringini ch iq arib y uborish va h.k.
Ibtidoiy ja m o a davrining oxiriga kelib, o d am lar k o ‘chib yurishdan
o'troq hayot kechirishga ota boshlaganlar. Buning natijasida m ehnat taqsimoti
vujudga kelgan. D astlab m e h n a t taqsim oti erk aklar va ay o llar,-k a tta la r
(qariyalar) va yoshlar o ‘rtasida joriy qilingan. S o‘ng asta-sekin m ehnatning
ayrim sohalari bo'yicha taqsim lana boshlagan va turli kasblar kelib chiqqan.
D avolash ishi bilan sh u g 'u llan u v ch i tajribali kishilar bu ishni o ‘zlari
u ch u n kasb qilib olganlar. S hu nday qilib tabiblik kasbi kelib chiqqan.
2 —T ib b iy o t
ta rix i
