A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati tarixidan.
Markaziy bank mustaqillikning dastlabki yillarida o‘zining 
qayta
moliyalash stavkasidan inflatsiyaga qarshi kurashda asosiy qurollardan 
biri sifatida foydalandi. Milliy valuta muomalaga kiritilgan paytda 
qayta moliyalash stavkasi yiliga 150 foizni tashkil etar edi. Ammo 
milliy 
valutani muomalaga kiritilgungacha boigan davrda 
inflatsiyaning inertsiya kuchi shu darajada katta ediki, tezda qayta 
moliyalash stavkasining bu darajada yetarli emasligi ma’lum boiib 
qoldi. Inflatsiyani kamaytirish borasida yanada qat’iyroq siyosat 
yuritish maqsadida Markaziy bank 1994-yil oktabr oyidan boshlab 
qayta moliyalash stavkasini 150 foizdan 225 foizgacha ko‘tardi. 1995- 
yil fevral oyida 250 foizgacha oshirilgan boisa, mart oyidan boshlab 
300 foiz etib belgilandi*.
Inflatsiya darajasining anchagina kamaytirilishi Markaziy 
bankning qayta moliyalash stavkasini ham asta - sekin tushirib borishi 
uchun zamin yaratdi. 1996-yili qayta moliyalash stavkasi 50 foizni 
tashkil etgan boiib, keyinchalik pasayib borish tendensiyasiga ega 
boigan. Xususan, 2003-yil 16-iyulda24 %, 2003-yil 10-sentabrda 20 
%, 2004-yil 5-iyulda 18 
%,
2004-yilda 12-yanvarda 16 %, 2006-yil 
15-iyulda 14 %, 2011-yil 1-yanvarda 12 % belgilandi**.
* 
О ‘zbekiston Respublikasi bank tizimi. FMullajonov tahriri
ostida. -Т.: «O'zbekiston» nashriyoti, 200ly. 59
-
60
-
betlar.
** 
О ‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining e ’Ion qilingan
та ’lumotlari asosida tayyorlandi.
______________________________
210

---

Ochiq bozordagi siyosati
Markaziy bankning ochiq bozordagi 
siyosati - bu davlatning obligatsiyalari, xazina veksellari va boshqa 
qimmatli qog‘ozlarini yuridik va jismoniy shaxslarga sotishi va sotib 
olishi bilan bogliq operatsiyalaridir. Markaziy bank davlatning va 
o‘zining qimmatli qog£ozlarini sotish orqali iqtisodiyotda pul massasini 
pasaytiradi. Bu o‘z navbatida milliy valutaning sotib olish qobiliyatmi 
mustahkamlash va inflatsiya darajasining pasayishiga olib keladi.
Markaziy bank sotilgan qimmmatli qog‘ozlami qayta sotib olish 
orqali muomaladagi pul massasining oshishiga va tijorat banklarining 
qo‘shimcha pul resurslariga boigan ehtiyojini qondirishga zamin 
yaratadi.
Markaziy bank hozirgi kunda Davlatning qisqa muddatli 
obligatsiyalarini va o‘zining obligatsiyalarini muomalaga chiqarish 
orqali ochiq bozordagi operatsiyalarini amalga oshiradi. Markaziy bank 
ushbu operatsiya orqali tijorat banklarining likvidliligiga va qimmatli 
qog‘ozlaming foiz stavkasiga ta’sir qiladi. Markaziy bank obligatsiyalari 
va davlatning qimmatli qog‘ozlarim sotish iqtisodiyotda pul massasini 
kamaytiradi, ulami muomaladan qaytarib sotib olish esa teskari natijani 
beradi.
Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari orqali pul -
kredit siyosatini amalga oshirishning samarali usullaridan biri 
hisoblanib, mamlakatning pul va fond bozoriga bevosita ta’sir 
ko‘rsatadi, shuningdek, milliy iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi.
Markaziy bank va hukumat tomonidan chiqariladigan qimmatli 
qog‘ozlar, eng avvalo, ta’minlanganligi va foizining nisbatan yuqoriligi 
ulaming jozibadorligini oshiradi va yuridik hamda jismoniy shaxslami 
sotib olishga unday di.
Shuningdek, ushbu qimmatli qog‘ozlarga fond bozorlarida 
talabning yuqoriligini ta’minlashga erishish, ularni sotib oluvchilaming 
likvidli aktivlarining hajmini ortishiga xizmat qiladi. Shu bois, 
investorlarda qo'shimcha mablaglarga zaruriyat tug‘ilganda ulami fond 
bozorlarida 
qiyinchiliklarsiz 
sotish 
orqali 
talabini 
qondirish 
imkoniyatiga egadirlar.
Shu bilan birga, ochiq bozordagi operatsiyalar o£zining zaif 
jihatlariga ham ega. Birinchidan, iqtisodiyotda inflatsiyaning mavjudligi 
yuridik va jismoniy shaxslarda davlatning va Markaziy bankning 
qimmatli qog‘ozlarini sotib olishga boigan manfaatdorligini tushirib 
yuboradi, Ikkinchidan, qimmatli qog‘ozlaming qaytarish muddati yetib
211

---

kelganda ularga tolanadigan foizlar bilan qaytarib sotib olinishi 
mamlakatda dastlabki pul massasini ortishiga olib keladi, qimmatli 
qog‘ozlarga 
tolanayotgan 
foizlarning 
hajmi 
tovarlar 
bilan 
ta’minlanmagan b oisa iqtisodiyotda baho va inflatsiya darajasining 
oshishiga zamin yaratadi.
Hukumat tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlardan tushgan 
mablag‘lar asosan davlatning strategik ahamiyatga ega bo‘lgan 
vazifalarini bajarishga va budjet taqchilligini qoplashga yo‘naltiriladi. 
Davlat budjetining taqchilligini noinflyatsion qoplash manbasi boigan 
qisqa muddatli obligatsiyalar (DQMO) 1996-yil mart oyidan muomalaga 
chiqarildi.
Markaziy bank 1998-yil yanvardan boshlab ikkilamchi bozorda 
davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotish va sotib olish 
operatsiyalarini olkaza boshladi65.
Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari « 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan Davlat qisqa muddatli 
obligatsiyalari bilan REPO bitimlarini amalga oshirish to‘g‘risida» 
muvaqqat Nizom, «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 
yuridik shaxslar uchun obligatsiyalarini chiqarish va ular muomalasi 
to‘g‘risida», « 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining jismoniy 
shaxslar uchun obligatsiyalami chiqarish va ular muomalasi to‘g‘risida», 
« 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan banklarga 
lombard krediti berish tartibi to‘g‘risida nizom» va boshqa me’yoriy 
hujjatlar asosida tartibga solinadi.