A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Markaziy bank p u l muomalasini tartibga solishda va naqd pu lli
hisob-kitoblami tashkil etishda quyidagi ishlam i bajaradi:
1. Naqd pul aylanmasini xomcho't (prognoz) qiladi.
2. Pul muomalasini tashkil etadi va tartibga soladi.
3. Naqd pullami tijorat banklariga jo ‘natish, qabul qilish, saqlash 
va samarali foydalanish ustidan nazoratni tashkil etadi.
Naqd pul aylanmasini xomcho't (prognoz) qilish tartibi.
Naqd pul aylanmasini xomcho‘t qilish tijorat banklarining aylanma 
kassalarini xomcho‘tini tuzish y o li bilan amalga oshiriladi.
Markaziy bank Hisob-kitob kassa markazlari (HKKM) va tijorat 
banklarining tegishli hududlar bo‘yicha aylanma kassalami xomcho‘tmi 
amalga oshiradi va pul muomalasi holatini tahlil qilib boradi.
Banklaming kassa aylanmalari xomcho‘ti ma’lum davrlar uchun 
naqd pullarning tushuxni va chiqimi asosida tuziladi. Banklar kassa
49

---

aylanmalari xomcho‘tini tuzish uchun o'zlari xizmat ko‘rsatadigan 
yuridik shaxslardan ulaming depozit hisobvarag'i bo‘yicha hat 
chorakning boshlanishidan 30 kun oldin buyurtmanomalarini oladilar.
Bank boiim i xizmat ko‘rsatadigan yuridik shaxslaming asosiy 
depozit hisobvarag‘i bo‘yicha aylanma kassa xomcho‘ti asosida bankda 
naqd pullaming tushum manbalari va chiqim moddalarining yig‘ma 
qaydnomasini tuzadi.
Ta’kidlash lozimki, banklar tomonidan tuzilgan aylanma kassa 
xomcho‘ti amaliyotda doimo ham bajarilavermaydi. Ushbu holat 
obyektiv va subyektiv sabablar bilan izohlanadi. Albatta, bu ijobiy holat 
sifatida baholanmaydi. Chunki, banklar o'z majburiyatlarini to iiq
ravishda bajarmasligi aholi va mijozlaming ularga boigan ishonchini 
pasayishiga sabab boiadi.
Banklar yuridik shaxslardan olgan choraklik aylanma kassa 
xomcho‘tini oyma - oy taqsimlab chiqadilar. Bunda quyidagilar hisobga 
olinadi:
- har bir oyning ish kunlari soni va boshqa xususiyatlari;
- chakana tovar aylanmasi, ish haqi fondlari hajmining oylar 
bo‘yicha o'zgarib turishi mumkinligi;
- aholining soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy tolovlami 
toiash muddatlari.
Tijorat banklari aylanma kassa xomcho‘tini yangi chorak 
boshlanishidan 15 kun oldin Markaziy bankning hududiy bosh 
boshqarmalariga taqdim etadi, ular esa Qoraqalpog'iston Respublikasi, 
Toshkent shahri va viloyatlar bo‘yicha umumlashtirilgan aylanma kassa 
xomchoilarini chorak boshlanishidan kamida 5 kun oldin Respublika 
Markaziy bankiga taqdim etadilar. Tijorat banklari va Markaziy 
bankning hududiy bosh boshqarmalari kassa aylanmalari xomcho‘ti 
bilan birgalikda tushuntirish xatlarini ham qo‘shib jo ‘natishlari lozim.
Tushuntirish xati qisqa boiishi kerak, unda kassa aylanmalarining 
to iiq asoslangan xomcho‘ti hamda o‘tgan yilning tegishli davriga 
nisbatan o‘zgarishlarga tushuntirishlar beriladi.
Pul muomalasini tashkil etish va tartibga solish.
Markaziy bank pul 
muomalasini tartibga solishda pul - kredit siyosatining bevosita va 
bilvosita instrumentlardan foydalanadi. Markaziy bank pul muomalasini 
tartibga solishda tijorat banklari va Markaziy bankning Hududiy bosh 
boshqarmalari (MB HBB) bilan o‘zaro hamkorlikda faoliyat yuritadi.
50

---

Pul muomalasini tashkil etish va tartibga solishda tijorat banklari
quyidagi ishlami amalga oshiradi:
1) jismoniy shaxslaming bo‘sh pul mablagiarini omonatlarga jalb 
qilishga, jismoniy shaxslar pul daromadlarining naqd pulsiz tartibda 
omonatlarga o‘tkazilishini kengaytirishga, tovar va xizmatlar uchun 
naqd pulsiz hisob-kitoblami, shu jumladan, bank kartalaridan 
foydalangan holda rivojlantirishga qaratilgan choralar ko‘radilar;
2) yuridik shaxslar bilan kelishgan holda ulaming kassalaridagi 
naqd pul qoldigl limitlari, pul tushumlarini bankka topshirish tartibi va 
muddatlarini belgilaydilar;
3)naqd pul mablaglarining har kuni kelib tushishi ustidan doimiy 
monitoringni amalga oshiradilar;
4)haqiqatda tushgan tushumlar va berilgan naqd pullarning kassa 
aylanmalarining xomcho't hisob-kitoblaridan farq qilish sabablarmi 
tahlil qiladilar hamda naqd pul tushumlarining ko‘payishini ta’minlash 
choralarini ko‘radilar;
Markaziy bankning hududiy bosh boshqarmasi (MB HBB) 
zimmasiga pul muomalasiga doir ishlami tashkil etish, Qoraqalpoglston 
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi tijorat banklarining 
faoliyatini muvofiqlashtirish va uning monitoringi yuklatiladi. MB 
HBBlari xususan quyidagi ishlami amalga oshiradi:
1)pul muomalasining holatini o‘rganadi, banklaming kassa 
aylanmalarini tahlil qiladi, pul muomalasining holatini tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlami jamlaydi va tartibga soladilar;
2) pul 
muomalasini 
mustahkamlashga 
qaratilgan 
takliflami 
tayyorlab, Qoraqalpoglston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent 
shahrining joylardagi davlat boshqaruv organlari muhokamasiga 
qo‘yadilar;
3) naqd pulga boigan talabni uzluksiz ta’minlashni nazarda tutib, 
mintaqalar va tijorat banklari filiallari o‘rtasida naqd pul mablagiarini 
tezkor qayta taqsimlashni amalga oshiradilar;
4) tijorat banklari bilan birgalikda naqd pul zaxiralari hajmining eng 
kam miqdorini tasdiqlaydilar;
5) banklaming pul muomalasiga doir ishlarini tahlil qiladi va 
o'rganadilar.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar «Yuridik shaxslar tomonidan kassa 
operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari»ga (1998-yil 17-dekabrda 
565-son bilan ro‘yxatga olingan) muvofiq o‘z kassalarida naqd pul
51

---

qoldiqlari bo‘yicha belgilangan limitlar doirasida naqd pulga ega 
bo‘lishlari mumkin.
Yuridik shaxslar kassadagi belgilangan naqd pul qoldigining 
limitdan ortiqcha qismini bank bilan kelishilgan tartibda va muddatlarda 
hisobvaraqqa kiritib qo‘yish uchun bankka topshirishlari shart.
Kassadagi naqd pul qoldig‘i limitlarini, tushumni topshirish tartibi 
va muddatlarmi belgilash uchun banklar yilning birinchi choragida 
savdo tashkilotlari va boshqa yuridik shaxslardan buyurtmanoma -
hisob-kitob oladilar.
Kassadagi naqd pullar qoldig‘i limiti har yili kassaga ega boigan va 
naqd pulli hisob-kitoblami amalga oshiruvchi barcha yuridik shaxslarga 
belgilanadi.
Yuridik shaxsning turli banklarda bir nechta hisobvaraqlari mavjud 
boigan taqdirda u o‘z ixtiyoriga ko‘ra xizmat ko‘rsatuvchi banklaming 
biriga kassadagi naqd pul limitini belgilash uchun hisob-kitob bilan 
murojaat etadi. Banklaming birida kassa qoldig‘i limiti belgilangandan 
so‘ng yuridik shaxs belgilangan kassa qoldig‘i limiti to‘g‘risidagi 
xabamomani unga tegishli hisobvaraqlar ochilgan boshqa banklarga 
jo ‘natadi.
Kassadagi naqd pullar limitini belgilash uchun buyurtmanoma -
hisob-kitobni xizmat ko‘rsatuvchi banklaming birortasiga taqdim 
etmagan yuridik shaxslar bo‘yicha kassa qoldig‘i limiti nolga teng deb 
hisoblanadi, yuridik shaxs tomonidan bankka topshirilmagan naqd pul 
mablagiari esa limitdan ortiqcha deb hisoblanadi.