A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

15.4. Xalqaro hisob-kitoblaming vujudga
kelishi va mohiyati
Xalqaro valuta hisob-kitoblaming vujudga kelishi va rivojlani- 
shining asosida mamlakatlar o‘rtasida tovar va xizmatlar almashivuning 
mavjudligi, kapital aylanmasining vujudga kelishi va uning hajmini 
doimo ortib borishi yotadi. Xalqaro hisob-kitoblar xalqaro tashqi tovar 
va xizmatlar aylanmasini tashkil etish, tijorat va notijorat operatsiyalami 
amalga oshirish, kreditlar berish va kapital harakatidanamoy on boiadi.
275

---

Xalqaro hisob-kitoblar - turli mamlakatlar yuridik va jismoniy 
shaxslari o ‘rtasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlar natijasida 
vujudga keladigan pullik talab va majburiyatlami tartibga solish 
usullaridir. Mamlakatlar o'rtasida amalga oshiriladigan operatsiya- 
laming asosiy hajmi xorijiy valutalami ko‘chirish, ya’ni xalqaro hisob- 
kitoblar asosida amalga oshiriladi.
Xalqaro hisob-kitoblami amalga oshirishda banklaming xorijiy 
mamlakatlardagi boiimlari yoki xorijiy banklar bilan o‘matilgan 
vakillik 
hisobraqamlaridan 
(korrespondentlik 
munosabatlari) 
foydalaniladi. 
Korrespondent 
munosabatlarda 
«loro» 
(xorijiy 
banklaming mahalliy banklardagi), «nostro» (mahalliy banklaming 
xorijiy banklardagi) hisobraqamlarini ochish orqali amalga oshiriladi. 
Xalqaro hisob-kitoblarda qo‘llaniladigan korrespondent hisobraqamlar 
ochilganda banklar o‘rtasida ushbu hisobraqamlar bo‘yicha hisob- 
kitoblami amalga oshirish tartibi, komission toiovlaming miqdori, 
sarflangan mablag‘lami toidirish yoilari va boshqa masalalami bajarish 
haqida o‘zaro kelishuv tuziladi.
Banklar xalqaro hisob-kitoblami o‘z vaqtida va to iiq amalga 
oshirish maqsadida likvidli valutalarda zarur miqdordagi valuta 
pozitsiyalami ta’minlashga harakat qiladi, bunda asosiy e ’tibor amalga 
oshiriladigan hisob-kitoblami belgilangan muddat va miqdorda toiab 
berishga qaratiladi.
Xalqaro bank amaliyotidan ma’lumki. xalqaro hisob-kitoblami 
amalga oshirayotgan banklar «nostro» hisobvaraqalari bo‘yicha tegishli 
valutada daromad olish, shuningdek, ushbu mablagiami jahon ssuda 
kapitali bozorlarida valutali aktivlarga joylashtirish maqsadida tegishli 
qoldiqni saqlashga harakat qiladi.
Xalqaro hisob-kitoblarda banklaming faoliyati tegishli mahalliy va 
xalqaro miqiyosdagi huquqiy hujjatlar asosida tartibga solinadi. Xalqaro 
joriy valuta operatsiyalardan dunyoning yetakchi mamlakatlari milliy 
valutasi toiov vositalari vazifasini bajaradi. Birinchi jahon urushiga 
qadar funt sterlingda muomalaga chiqarilgan veksellar (trattallar) 
xalqaro hisob-kitoblar bo‘yicha operatsiyalaming 80 foizini bajardi.
Mamlakatlar o‘rtasida mehnat taqsimotining kuchayishi va 
ulaming iqtisodiyotini rivojlanishida o‘zaro mutanosiblikning vujudga 
kelishi bois, angliya funt sterlingi xalqaro hisob-kitoblardagi ulushi 
1948-yilda 40 foizga, 1999-yilaming boshida esa 5 foizga tushib qoldi.
276

---

AQSH dollarining tashqi savdodagi ulushi 1982-yilda 78 foizga 
etdi, 2000-yillaming boshida yevro, yaponiya iyenasi, shvetsariya franki 
va boshqa yetakchi mamlakatlar milliy valutalari xalqaro to‘lov vositasi 
sifatida foydalanila boshlandi, natijada AQSH dollarining xalqaro 
savdodagi ulushi 55 foizga tushdi.
Ta’kidlash joizki, mamlakatlar o‘rtasida amalga oshiriladigan 
ayrim 
hisob-kitoblarda 
1970-yildan 
SDR 
(spetsialnbie 
prav 
zaimstvovaniya), 2000-yildan so‘ng yevro faol qoilanila boshlandi.
Xalqaro hisob-kitoblaming rivojlanishi natijasida oltinni toiov 
vositasi sifatidagi roli nafaqat ichki hisob-kitoblardan, balki xalqaro 
toiovlami amalga oshirishdan ham siqib chiqarildi. Oltin standarti eng 
rivojlangan davrda ham xalqaro hisob-kitoblarda undan to io v
balansining passiv qoldigini toiashda foydalanildi. Oltin standartining 
bekor qilinishi va sariq metallga kredit pullami almashtirish 
to‘xtatilgandan so‘ng xalqaro majburiyatlami oltinga toiash zaruriyati 
yo‘qoldi.
Biroq, ta’kidlash joizki, mamlakatlar o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy 
barqarorlik buzilganda jahon pulini bajarayotgan milliy valutalarga 
nisbatan ishonchning yo‘qolishi natijasida xalqaro hisob-kitoblarda 
oltindan foydalanish hollari amaliyotdan maium.
Masalan, ikkinchi jahon urushi davrida xalqaro hisob-kitoblaming 
asosiy qismi oltin slitkalarda amalga oshirilgan. Urushdan keyingi 
davrda (1950 - 1958-yillarda) ayrim ko‘p tomonlama hisob-kitoblar 
dastlab 40 foizgacha, 1955 yilda 75 foizgacha oltin bilan toiangan.
Zamonaviy sharoitda mamlakatlar o'zining to io v balansi 
barqarorligini ta’minlash maqsadida oltin zaxiralarini dunyoning 
yetakchi valutalariga sotadi. Bu o‘z - o‘zidan ko£rinib turibdiki, oltin 
xalqaro hisob-kitoblarda to‘g ‘ridan - to‘g‘ri ishtirok etmasdan, oltin 
bozorlari orqali hisob-kitoblarni amalga oshirishga erishmoqda.
Xalqaro hisob-kitoblaming holati va rivojlanishiga qator omillar 
ta’sir etadi. Xususan, mamlakatlar o‘rtasidagi ijtimoiy - iqtisodiy 
siyosat, valuta qonunchiligi, xalqaro savdoni tashkil etishning qonun va 
qoidalari, shuningdek, moliya - kredit tizimining rivojlanganlik darajasi 
shular jumlasidandir.