A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

16.3. Majburiyatlarning yuzaga kelishi va tan olinishi holatini
buxgalteriya hisobida aks ettirish
Buxgalteriya schyotlarida aks ettirilgan foyda va xarajatlar 
majburiyatlarning buxgalteriya rekonstmksiyasi natijalaridan tashkil 
topgan; ular korxona xo ‘jalik faoliyatining moliyaviy natijasini 
o ‘zgartiradi. Iqtisodiy, yuridik va buxgalteriya nuqtayi nazaridan 
korxona majburiyatlarining oqibatlari tarzida qaraladigan foyda va 
xarajatlar kategoriyalarini tahlil qilish mumkin.
Iqtisodiy nuqtayi nazardan, foyda - berilgan qarz natijasida 
m ablagiam ing firm a ixtiyoriga kirishi hisoblanadi. Bu talqinda kreditor 
qarzdorlik o ‘sishi bilan b o g iiq aktivning (m ablagiar) har qanday 
o ‘sishi foyda deb tan olinadi.
M ablag1 buxgalteriya hisobida aktivlar tushunchasiga kiradigan 
firmaning xo‘jalik operatsiyalarida unga foyda keltirib, qatnasha 
oladigan mulkdir, ayni paytda bu foyda firma m ablagiari hajmini 
oshirish 
tarzida 
talqin 
qilinadi. Bu holda m ablagiam i ishlatish 
imkoniyati mulk huquqini yaratadigan foydalanish huquqini emas, balki 
m ablagiam i o ‘zining iqtisodiy faoliyatida ishlatish imkoniyatini 
anglatadi. Masalan, uskunalam i ijaraga olayotib, firma mulk huquqiga 
tegishli b o ig an uskunada mahsulot ishlab chiqarishi mumkin. Demak, 
bu nuqtayi nazardan, y a’ni ishlab chiqarish vositasining xo‘jalik 
faoliyatidagi roli pozitsiyasidan, ijaraga olingan uskuna toialigicha 
korxona xususiy asosiy vositalariga tenglashtiriladi. Demak, ushbu 
fikrlami umumlashtirib, aytish mumkinki, iqtisodiy talqinda xarajat -
524

---

korxona egaligidan m ablag‘ning (aktivlar) har qanday chiqarib 
yuborilishi, ya’ni xarajat - aktivning korxona tomonidan o ‘zining 
kontragentlariga qarz berishi bilan bogMiq kamayishi hisoblanadi. Ayni 
paytda qaysi operatsiyalar natijasida bunday kamayish yuz berishining 
mutlaqo ahamiyati yo ‘q. Chunki bu mablagMar xo ‘jalik aylanmasidan 
chiqarib yuboriladi va mana shuning o ‘zi bu faktni xarajat deb tan olish 
uchun yetarli asos boMib xizmat qiladi. Masalan, iqtisodiy nuqtayi 
nazardan korxonaning mahsulot sotishi, ish yoki xizmatlar ko‘rsatishi va 
xaridorlarda ular uchun toMashdan oldin qarz paydo boMishining o ‘zi 
xarajatdan boshqa narsa boMishi mumkin emas. Korxona xaridorga mol 
beradi (korxona mablag'ining hajmi kamayadi), m a’lum bir vaqtgacha 
esa o ‘m iga pul olmaydi.
Yuridik nuqtayi nazardan moddiy aktivlar yoki nomoddiy mulk 
(intellektual mulk) kirimi hamda debitorlaming kreditorlar oldidagi 
majburiyatlari 
paydo 
boMishi 
bilan 
bogMiq 
boMmagan 
majburiyatlarining paydo boMishi 
ham foyda deb hisoblanadi. 
Boshqacha qilib aytganda, kirim - korxonaning biror narsaga huquqi, 
foyda esa o ‘xshash huquqlaming yo ‘qotilishi bilan bogMiq boMmagan 
huquqlaming ko‘payishi hisoblanadi.
Yuridik nuqtayi nazardan xarajatlar moddiy aktivlar yoki 
nomoddiy mulkning (intellektual mulk) chiqib ketishi hamda kreditorlar 
oldida majburiy atlaming paydo boMishi va foydaning esa debitorlaming 
korxona oldidagi majburiyatlari paydo boMishi bilan bogMiq boMmagan 
qismida mulkning chiqib ketishi sifatida belgilanadi. Shunday qilib, 
yuridik nuqtayi nazardan korxonaning x o ‘jalik faoliyatida band boMgan 
m ablag‘ining real harakati emas, balki korxonaning bu vositalar bilan 
bogMiq huquqlari va majburiyatlarining dinamikasi muhimdir. Demak, 
agar iqtisodiy nuqtayi nazardan m ollam ing xaridorlardan toMovlami 
olishga qadar sotilishi - xarajat - mablagMarining xo'jalik aylanmasidan 
chiqishi boMsa, yuridik nuqtayi nazardan bu fakt xaridoming pul to‘lash 
majburiyati k o‘rinishidagi kirimni bildiradi.
Bitim bo‘yicha ishlaming bajarilishidan kirimni tan olish momenti 
sifatida bevosita buyurtmachidan pulni olish momentini ko‘rsatishimiz
525

---

mumkin. Faqat buyurtmachi qarzni uzgandan so ‘nggina biz amalga 
oshirilgan kelishuv sotuvchi firmaning m ablag‘lari hajmini qanchaga 
oshirganini, y a’ni kirim qancha bo‘lganini aniq ayta olamiz. Bu 
yondashuv ehtiyotkorlik talabiga to ‘liq javob beradi. Demak, ishlar 
bajarilishi faktining o ‘zi kirim bo‘lishi deb tan olinmasligi lozim. Gap 
shundaki, bu holda buxgalteriya hisobi m a’lumotlaridan nafaqat 
faoliyatning rejalashtirilayotgan rivoji chegaralarini, balki bajarilgan 
kelishuvlar bilan b o g iiq kelgusi pul oqimlarining hajmlarini ham 
bilolmaymiz.
Yetkazib beruvchiga pul o ‘tkazish momenti xarajatlar paydo 
boiish inin g (tan olishning) momenti deb hisoblanishi mumkin. Bu 
yerda shuni e’tirof etish kerakki, iqtisodiy nuqtayi nazardan so‘nggi 
yondashuv buxgalteriya hisobi m a’lumotlari yordamida qarz hajmini 
ko‘rsatish imkonini bermaydi, xaridor uni mollami olish momentidan to 
ular uchun pul to ia s h muddatigacha yetkazib beruvchidan oladi.
Odatiy faoliyat jarayonida korxonalar majburiyatlarini baholash 
quyidagi jadvalda aks ettirilgan.
16.1-jadval