9-sinf. Jahon tarixi

ANIQ VA TABIIY FANLAR RIVOJI
19 asr oxiri-20 asr boshlarida fan yanada ixtisoslashtirildi. Yangi kashfiyotlar olamning eski, mexanistik manzarasi asoslariga zarba berdi, tabiat ilmida evolutsion g’oyalarning yanada taraqqiy etishiga yo’l ochib berdi.

Matematika taraqqiyotidagi yangi davrning boshlanishi N. L. Lobachevskiy, Y. Bofyaiva B. Rimanning noevklidcha geometriyaga oid xulosalarni yanada chuqurroq tekshirishi bilan bog’langandir. Ularning tadqiqotlarini italyan olimi E. Beltrami (1835—1900), nemis matematigi F. Kleyn (1849—1925) rivojlantirdilar.

Nemis matematigi D. Gilbert (1862—1925) jahonda birinchi bo’lib, aniq ta’riilab berilgan geometrik tizim tuzish masalasini chuqur ilmiy tarzda hal qildi. Bu bilan matematik mantiqqa g’oyat katta hissa qo’shdi.

Italyan matematiklari V. Volta (1887) va S. Pinkerle (1895), D. Gilbert (1904) hamda vengr olimi F. Ris (1912) funksional fazo-larni tekshirdilar.

19 asrning 70—80- yillaridan yulduz kattaliklari aniq belgi-landi, birmuncha mukammal fotometrik kataloglar tuzildi.

Y. Kameteyn (1904), K. Shvarshild (1907) va boshqalar o’z tadqiqotlarida yulduzlarning xususiy harakati qonuniyatlarini isbot-lab berdilar.

19 asrning oxiri va 20 asrning boshlarida mexanikaning umumiy bo’limlari - - «qattiq jismlar dinamikasi», «harakatning ustuvorligi» nazariyasi hamda suyuqliklar va gazlar mexanikasi rivojlantirildi.

Nemis olimi G. Gelmgols (1821— 1894) suyuqlikning uyurma harakati to’g’risidagi ta’limotni, rus olimi N. P. Petrov (1836—1920) ishqalanishning gidrodinamik nazariyasini yaratdi.

Aerodinamika asoslarini yaratishda rus olimi N. E. Jukovskiy (1847—1921) g’oyat muhim rol o’ynadi. Jukovskiy 1905- yil 15-noyabrda Moskva Matematika jamiyatida qilgan ma’ruzasida («Qo’shilgan girdoblar haqida») qanotning ko’tarish kuchini aniq-lash formulasini asoslab berdi, bu formula samolyotlarning barcha aerodinamik hisoblari uchun asoslidir.

Mexanikaning yangi bo’limi -- o’zgaruvchan massa dinamikasi raketalarning uchishini tekshirishda juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. o’zgaravchan massa dinamikasini /. V. Mesherskiy (1859 -- 1935) o’zining «O’zgaruvchan massa nuqtasining dinamlkasi» (1897) degan asarida ishlab chiqdi.

Mashhur rus olimi KE. Siolkovskiy (1857—1935) birinchi bo’lib, planetalararo uchishda raketalardan foydalanish mumkinligini matematik jihatdan isbotlab berdi.

Mashhur ingliz olimi Maykl Faradey (1791- 1867) elektr haqidagi fanni yaratdi.

Ingliz fizigi Jeyms Klark Maksvell (1831-1879) 1855- yili turli mamlakatlardagi fiziklarning elektromagnitizm, termodinamika va yorug’lik sohasidagi tajribalari hamda nazariy xulosalarini umum-lashtiruvchi «yorug’likning elektro-magnit maydoni» nazariyasini yaratdi. Uning nazariyasiga ko’ra elektrni bo’shliqdan o’tkazuvchi ko’rinmas elektromagnit to’lqinlar mavjud.

Bir guruh olimlar: A. Bekkerel (1852-1908), Pyer Kyuri (1852-1963), Mariya Skladovskaya-Kyuri (1867-1957), F. Soddi (1877-1956), E. Rezerford (1871-1937), Nils Bor (1885-1963)- radioak-tivlik hodisasini o’rgandi va atom-ning murakkab tuzilishi haqidagi ta’limotni yaratdi. Umuman bu davr fizika fani taraqqiyotining eng muhim yakuni nisbiylik nazariyasining yaratilishi bo’ldi. Bu nazariya asoschisi mashhur olim A.

Eynshteyn (1879—1955) edi. Bu nazariyani u 1905 (nisbiylikning maxsus nazariyasi) va 1916- yilda (nisbiylikning umumiy nazariyasi) bayon etdi. Ushbu nazariya butun 20 asr fanining rivojla-nishiga katta ta’sir ko’rsatadi.

Kimyo fanining bu davrdagi rivojlanishiga, bir tomondan, shundan oldingi bosqichda qilingan kashfiyotlar, ayniqsa, D.I.Mendeleyev (1834—1907) yaratgan kimyoviy elementlarning davriy qonuni katta ta’sir ko’rsatgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, fizika sohasida qilingan kashfiyotlar, ayniqsa, rentgen nurlari, radioaktivlik hodisalari, elektron va atom murakkab tuzilishining kashf etilishi katta ta’sir etdi.

Chunonchi, kimyo fani taraqqiyoti yangi kimyoviy ishlab chiqa-rishning (sintetik bo’yoqlar, dori-darmon, plastmassalar, sun’iy ipak) barpo etilishiga yordam berdi.

Organik sintez sohasida g’oyat katta muvaffaqiyatlarga erishildi. V.Grinyar (1871—1935) 1900- yili xilma-xil organik moddalarni sintez qilish usulini kashf etdi. P.Grissning diazotlash reaksiyasini kashf etishi azotli bo’yoqlar deb atalgan bo’yoqlarning katta bir sinfmi hosil qilishga imkon berdi.

Bo’yoqlar sintez qilish sohasidagi ishlar dorilar ishlab chi-qarishning rivojlanishiga yordam berdi. Kimyoviy jarayonlarni tekshirishga termodinamikaning tatbiq etilishi natijasida kimyoviy termodinamika paydo bo’ldi. 1887- yili S.Arrenius elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasini yaratdi. 1881- yili M.G.Kucherov esa gidratlanish reaksiyasini kashf etdi.

Nemis olimi Teador Shvan tomonidan qilingan barcha organizmlarning hujayrali tuzilishi haqidagi kashfiyotlar tabiatshunoslikning ilmiy asosini mustah-kamlashga xizmat qildi. Buyuk ingliz tabiatshunos olimi Charlz Darvinning (1809—1882) «Turlarning kelib chiqishi» asarining nashr qilinishi fanda to’ntarish yasadi. 19 asrning so’nggi choragini darvinizmning tarqalish va qaror topish davri deyish mumkin. Darvin ta’limoti biologiya sohasidagi tadqiqotlarning yo’nalishini tubdan o’zgartirib yubordi. Dunyo bo’ylab qilingan besh yillik sayohat davrida to’plangan ulkan botanik va zoologik materiallarni umumlashti-rish asosida Ch. Darvin butun tirik tabiat shu jumladan odam ham evolut-siya (uzoq rivojlanish) jarayonining mahsulidir, degan xulosaga keldi.

Mikrobiologiya fanidagi inqilobiy o’zgarish fran- suz mjja-obiologi va kimyogari, hozirgi zamon mikrobiologiya va immunologiya fanining asoschisi Lui Paster (1822— 1895) nomi bilan bog’liq. U bijg’ish jarayonini o’rganib, vino, pivo va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish sanoatiga ilmiy asos soldi. Mahsulotlarning achish jarayoni mikroblar keltirib chiqaradigan biologik jarayon ekanligini isbotladi. Uning kashfiyotlari vino pishi-ruvchilarni xonavayron bo’lishdan qutqardi.

Pasterning tajribalari turli oziq-ovqat mahsulotlarini sterillash va pasterlash usullarini yaratish uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Buyuk olim odam, hayvon va parran-dalarning yuqumli kasalliklari — kuydirgi, quturish, vabo va boshqalarni o’rganib, ularning (ayniqsa quturishning) oldini oluvchi emlash usullarini yaratdi. Uning izlanishlari immunitet haqidagi fanning yaratilishi uchun asos bo’ldi.

Shu davrda meditsina fani ham katta yutuqlarga erishdi. 1880- yilda nemis olimi K. Eber ich terlama, 1884- yilda F. Lyofler bo’g’ma tug’di-ruvchi mikrobni topdilar. Nemis olimi R. Virxov (1821-1902) hozirgi za-mon patologik anatomiya asoslarini yaratdi. 1875- yilda rus olimi F. A. Lesh amyoba dizenteriyasini tug’diruvchi mikrobni aniqladi.

Fizika sohasidagi kashfiyotlar ham meditsinaga yordam berdi. Maksvelning elektromagnit to’lqinlari haqidagi nazariyasidan kelib chiqib nemis fizigi Vilgelm Konrad Rentgen (1845-1932) har xil buyum; narsalardan turlicha o’tuvchi ko’rinmas nurlarni kashf etdi. Nurlarning kelib chiqishi olimga ma’lum emasdi va ularni «X nurlar» deb atadi. Ana shu kashfiyotga asoslangan va olimning nomi bilan «Rentgen» deb atalgan apparat ya-ratildi. Endi shifokorlar ichki jaro-hatlarni, suyak sinishlarini ko’rishlari mumkin edi. Bu kashfiyot uchun fi-ziklar orasida birinchi bo’lib Rentgenga Nobel mukofoti berildi.

Kimyo sohasidagi kashfiyotlardan ham meditsinada unumli foydalanildi.

Sovun olishning sanoat usulini egallash, undan kasalxonalarda, ayniqsa jarrohlar tomonidan foydalanish operatsiyalar paytida infeksiya xavfini kamaytirdi.

Yuqumli kasalliklarga qarshi kurash ishiga sil kasalligini keltirib chiqaruvchi batsillani kashf qilgan nemis olimi Robert Kox (1843— 1910) ulkan hissa qo’shdi. U epidemiyalarga qarshi profilaktik choralarni ishlab chiqdi va dori-darmonlar yaratdi, Rus olimi, Nobel mukofoti laureati LMechnikov esa organizmlarni mikroblardan himoya qilish haqida yangi ta’limot yaratdi.
XALQ TALIMI. GUMANITAR FANLAR. SAN’AT
Texmka taraqqiyoti yuqon saviyah mutaxassis va ishchilarga bo’lgan ehtiyojni kuchaytirib yubordi.

Rivojlangan mamlakatlarda 12—13 yoshgacha bo’lgan bolalarni umumiy majburiy va bepul o’qitish joriy qilindi. Bu omil aholi savod-xonligining oshishiga olib keldi.

Imtiyozli o’quv yurtlari tarmog’i kengaydi. Biroq xalqning asosiy qismi qashshoq yashaganligi, yomon uy-joy sharoitlari, bolaligidan tirikchilik uchun pul topish zarurligi bir qator mamlakatlarda ko’plab bolalarni o’qishni oxiriga yetkazmasdan maktabni tashlab ketishga majbur qilardi.Ayni paytda, ta’lim sohasidagi salbiy jihatlarni ham ko’rmaslik mumkin emas edi. Chunonchi, ba’zi mamlakatlarda yoshlarni mil-latchilik, irqchilik ruhida tarbiyalashga e’tibor berilgandi.

Xususan, Amerika Qo’shma Shtatlarida xalq maorifi tizimi irqchi-lik ruhida edi. Negrlarning bolalari uchun alohida maktablar ochilgan bo’lib, bu maktablarda oq tanlilarning bolalari uchun tashkil etilgan maktablardagiga qaraganda kam hajmda bilim berilar edi. Mamlakatda hukm surayotgan irqchilikka qarshi kurash masalasi Garriyet Bi-cher-Stouning «Tom tog’aning kulbasi» asarida o’z ifodasini yaqqol topdi.

Bu davrda Sharqda xalq ta’limi sohasida G’arbning yutuqlari tash-viq qilina boshlandi. Yevropa ta’siri kuchaydi.

20 asr boshlariga kelib, jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan tabiiy fanlarning jadal rivojlanishi, texnikaning yanada ildam taraq-qiyoti diniy xurofotlardan xoli bo’lgan ilmiy dunyoqarashning mavqeyi mustahkamlanishi uchun sharoit yaratdi. Gumanitar fanlarda, birinchi navbatda, falsafa, iqtisodiyot nazariyasi, adabiyot va sotsiologiyada realistik voqelikni aks ettiruvchi asarlar yuzaga keldi. Bir qator olim va yozuvchilar insonlarning yaxshi yashashi uchun, demokratiya, tenglikni ta’minlovchi jamiyatni barpo qilish maqsadida shunga inti-luvchi g’oyalarni ifodalovchi va ulug’lovchi asarlarni yuzaga keltirdi-lar. Lekin, qanday qilib bo’lsa ham boylik to’plashga harakat qilishni tasvirlovchi asarlar ham paydo bo’ldi.

Bu davrda madaniyat, adabiyot va san’atning demokratik asosda rivojlanishi uchun sharoit yaratildi. Ayniqsa, bu narsa adabiyotda yaqqol o’z ifodasini topdi. Shu sababli tanqidiy realizm va naturalizm yuzaga keldi.

Tarixchilar insoniyat taraqqiyotining turli davrlari haqida juda katta ashyoviy dalillar to’pladilar. Bu davrda ham azaliy kurash — yaxshi-lik va yomonlik o’rtasidagi kurash—mafkuraviy, g’oyaviy hayotning asosini tashkil qildi.

Gumanitar soha olimlari 20 asr boshida ro’y berayotgan yangi ytimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o’rganishni kuchaytirdilar.

Bu davrda falsafa fani ham rivojlanib davrga moslashdi. Ilgari ma’rifatparvarlik kuchli bo’lsa, endi inson huquqlariga e’tibor kuchaydi. Fan-ning rivojlanishi bilan uning jamiyatdagi o’rnini belgilash, barcha ijtimoiy muammolarni hal qilishda fanning ijobiy hodisa ekanligini asoslash kuchaydi.

Bu davrning mashhur faylasuflaridan biri Fridrix Nitsshe (1844— 1900) inson irodasi masalasiga katta e’tibor berdi. Inson borlig’ida maxluqlik va xoliqlik birlashib ketganini asoslashga harakat qildi. U zardushtiylik ta’siri ostida «Zardusht tavallosi» asarini yozdi. Bu asar-da kuchli shaxslarni tarbiyalash g’oyasi ilgari surildi.

O. Shpengler (1880—1939) «Yevropasentrizm»ga qarshi chiqdi. Har bir madaniyatning o’ziga xosligi, bir-biridan mustasno holda rivojlanish g’oyasini mutlaqlashtirdi. Bu fikrlar uning «Yevropa qu-yoshining botishi» asarida o’z ifodasini topdi.

Z. Freyd (1856 -- 1939) — psixoanaliz nazariyasining asoschisi, dunyoga tanilgan olim. Uning asarlari 19 asr oxiri va 20 asr boshlari-da Yevropada adabiyot va san’atning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. Freyd qilgan buyuk inqilobning mohiyati shundaki, u Dekartning inson to’g’risidagi tasavvurlarini inkor etib fenomenologik (favqu-lodda, nodir) yondashuv yordamida ongsizlikni tahlil qilish mumkin-ligini asoslab berdi. Psixoanaliz an’analariga muvofiq ongsizlik bilib bo’lmas jarayon deb tushuntirilardi. Freydning psixoanalitik falsafasi inson borlig’ini vujudga keltirgan asoslarni aniqlashga, kishi xulq-atvori, xarakterining yuzaga kelish sabablari, individ turmush tarzi tamoyillarining hosil bo’lishini tushuntirishga intiladi.

Ko’pgina faylasuflar jamiyat taraqqiyotining bosh mezoni — sanoatning rivojlanish darajasi deb hisoblay boshladilar. Tarixiy taraq-qiyotning davriy modeli, dunyo dinlari (buddaviylik, xristianlik, islom)ning barcha xalqlarni yaqinlashtiruvchi va jipslashtiruvchi bosh omil ekanligi g’oyalari ilgari surildi.

Shu tariqa, cherkov vijdon erkinligi, diniy e’tiqod erkinligi, barcha dinlarning tengligi tamoyillariga toqat bilan ko’nika boshladi.

Bu davr fashistik g’oya qaror topgan davr hamdir, chunki har

bir harakat sodir bo’lishidan oldin uning g’oyasi paydo bo’lishi
tabiiydir. Bundan tashqari, boylik, dunyo bozorini talashish,
hukmronlikka intilish, yangi mustamlakachilik g’oyalari ham rivoj-
landi.

Bir qator yozuvchilar o’z asarlarida dengiz va okenlar «egasi», «quyoshi hech qachon so’nmaydigan» imperiya bo’lmish Britaniya imperiyasini ko’klarga ko’tarib maqtadi. Ular «oq tanli kishi» boshqalardan ustun bo’lib, «rangdor» xalqlar orasiga madaniyat olib kirishga tayyor turadi, degan aqidani ilgari surdilar, Shunday g’oyalar ingliz yozuvchisi R. Kiplingning «0q tanli kishining burch anduhi» kitobida ham uchraydi,

Fransiyada Pyer Loti va Moris Barres ulug’ davlatlarning mus-tamlakachilik tizimini oqlovchi asarlar yozdilar.

Pruss baroni Detlev fon Liliyenkronning she’r va hikoyalari sho-vinizm ruhi bilan sug’orilgan edi. Ingliz yozuvchisi Rayder Xaggard o’zining «Montesuma qizi», «Podsho Solomonning yoyi» asarlarida mustamlakachilikni tashviq qildi. Italiyalik yozuvchi Gabriyela Annun-sio (1863 — 1938) kapitalistik jamiyat «kuchli shaxsi»ni ideallashtirdi,

19 asr oxiriga kelib, teatr sohasida zamonaviy drama-v turgiya bilan hamkorlikda yangi-yangi asarlar paydo bo’ldi va tomoshabinlar qalbidan joy oldi. Teatr xalqning eng sevimli madaniy maskanlaridan biri bo’lib qoldi. Fransiyada «Komedi Fransez» teatri mashhur bo’lib ketdi. Bu teatrda ulug’ fransuz aktrisasi Sara Bernar (1844 - 1923) uzoq yiUar faoliyat ko’rsatdi.

Emil Zolyaning «Tereza Raken» romani asosida ishlangan pyesasi Yevropa teatrlarida, ayniqsa, italyan teatrlari sahnasida Eleonora Duze (1859—1924) singari buyuk aktyorlarning diqqatini o’ziga tortdi va xalqqa manzur bo’ldi.

Ingliz tanqidiy realizmining yirik namoyandasi B. Shou drama-turgiyasi Yevropa teatrini demokratlashtirish uchun juda katta aha-miyatga ega bo’ldi. 19 asr oxirlarida u «Yoqimsiz pyesalar» degan g’ayrioddiy qochirimlarga boy pyesalarni yaratdi.

Norvegiyalik mashhur dramaturg G. Ibsenning (1828 — 1906) pyesalarida bmjua nikohining soxtaligi, oilada xotin-qizlarning kam-sitilishi, axloqiy qonunlar mavzulari dadil ko’tarib chiqildi.

Parijdagi taniqli rejissor va aktyor A. Antuan (1858 —1943) rah-barlik qilgan «Erkin teatr», Londondagi «Mustaqil teatr», ba’zi ne-mis teatrlari realistik spektakllar yaratdilar. Ayniqsa, «Qorong’ilik hokimiyati», «Orleanlik qari qiz», «Yuliy Sezar», «Qish hikoyasi» kabi spektakllar uzoq vaqt butun Yevropada shuhrat qozondi.

G. Gauptmanning mashhur «To’quvchilar» pyesasi katta ijtimoiy voqeani ko’targan edi. Uni senzura bir necha bor taqiqlab qo’ydi. Lekin, u baribir Germaniya va boshqa mamlakatlarning ilg’or teatr-lari sahnasiga chiqdi.

San’atida realizm va xalqchillik dekadentlarcha noziklikka va shaklan murakkablikka qarshi kurashda rivojlandi. Bu davrda Myunxenda avstriys oilasida tug’ilgan kompozitor Rixard Shtraus (1864—1949) «Salomeya», «Elektra», «Gullar oshig’i», avstriyalik simfonist Gustav Maler (1860—1911) «Qazo qilgan bolalar imqida qo’shiq», «Bolaning sehrli shoxi» va boshqa asarlar bilan shuhrat qozondi.

R. Shtraus motsartcha operani qaytadan tikladi. Uning asarlari hayotbaxshligi, insonparvarligi, go’zallikni tarannum etishi bilan ajralib turadi. Betxoven an’analarini avstriyalik kompozitor G. Malyer rivojlantirdi. Malyer musiqa asarlarining ijtimoiy ahamiyatini yuk-saklikka ko’tardi, murakkab musiqaviy mavzular bilan sodda xalq kuylarining uyg’unlashib ketishiga erisha oldi.

Rossiyalik kompozitor — novator A. M. Skryabin musiqada davr-ning g’oya va obrazlarini gavdalantirdi. Kompozitor, pianinochi va dirijor S. V. Raxmaninov boy kuylar vositasida Vatan mavzusini ro-mantik pafos va lirika bilan ochib berdi.

Bu davrda me’morlikda temir-benton va oyna o’z ta’sirini o’tkazdi. Parijdagi jahon ko’rgazmasi munosabati bilan 1889- yilda 312 metrli Eyfel minorasining qurilishi yangi an’ananing boshlanishi bo’ldi. Binokorlikda yangi materiallar — keramika va qoplama materiallar ishlati-ladigan bo’ldi. Bunga modern usuli deyildi. 19 asr oxirida Xitoy me’morligi yutuqlaridan biri -- imperatorning yozgi saroyi qurildi.

Rassomchilikda qator yangi oqimlar vujudga keldi. Bu yangi oqim-larning biri-impressionizm (taassurot) edi. Bu oqimga kirgan rassom-lar voqelikni, kuzatishdan olingan taassurotlarni sof holda aks etti-rardi. Eduard Mane (1832-1883), Klod Mone (1840-1926), Ogyust Renuar (1841—1919) va Kamil Pissaro (1831—1903) impressionizmning eng iste’dodli namoyandalari edilar. Ularning nozik bo’yoqlar uyg’unligi ifodalangan asarlarida hayotga cheksiz muhab-bat aks ettirilgan. Ular quyosh yog’dusini, fazo va teranlikni aks ettirishning yangi texnik vositalarini topdilar. Lekin ular insonning ichki dunyosini, uning ijtimoiy hayotdagi o’rnini ko’rsatib berishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’ymagan edilar.

Rassomchilikda real hayotni butun borligicha aks ettirish oqimi ham mavjud edi. Bu borada Pol Sezann (1839—1906), Pol Gogen (1848-1903) va Vinsent Van Gog (1853-1890) mehnat ahlini alo-hida o’rinlarda tasvirlay oldilar. Chunki ular ishchilarning azob-uqu-batlaridan qattiq ta’sirlangan edilar.

Mashhur xitoylik rassom Jen Bonyan (1840—1896) ipak matoga rasm solishning qulay usulini yaratdi. Buyuk fransuz haykaltaroshi O. Rodenning «Mutafakkir» degar asariga qarab hech kim insonning, dekadentlar ishontirmoqchi bo’lganidek, «oliy» kuchlar qo’lida o’yinchoq ekanligiga ishonmaydi.

Umuman, xulosa qilib aytganda, gumanitar fanlar, adabiyot va san’at davrning ehtiyojiga aylandi hamda turli xil mafkuraning shakllanishiga xizmat qildi.

ADABIYOT. TANQIDIY REALIZM
19 asr oxiri — 20 asrning boshlarida Yevropa mamlakatlarining madaniy hayotida realistik oqim bilan dekadentlik oqimi o’rtasida kurash avj oldi. Xalq dekadentlik ruhida yozilgan asarlarni qabul qilmadi. Natijada turmushni aniq ifoda Iaydi8an asarlarga ehtiyoj ortdi. Realistik yozuvchilar atrofdagi voqelikni dadil va haqqoniy aks ettirishga intildilar. Shuning uchun bu davr realizm yoki tanqidiy realizm nomini oldi. Bu davrda rus adabiyoti namoyandalari F. M. Dosto-yevskiy, L. N. Tolstoy, A. P. Chexov chet ellardagi zamondoshlari uchun realistik ijodning yangi imkoniyatlarini ochib berdilar.

Gi de Mopassan, Emil Zolya, An-natol Frans, Romen Rollan, Genrix Mann, Jon Golsuorsi, Bernard Shou, Mark Tven, Teodor Drayzer, Rabindranat Tagor, Lu Sin va boshqalar tanqidiy realizmning eng yirik namoyandalari edilar.

Gi de Mopassan (1850-1893) o’zining «Hayot» (1883), «Azi-zim» (1885), «Mont-Oriol» (1886) va boshqa asarlari bilan fransuz badiiy dunyosida qator ijtimoiy masalalarni mahorat bilan rango-rang bo’yoqlarda tasvirlagan tengsiz ijodkordir.

Belgiyalik mashhur shoir Emil Verxarn (1855—1916) «Halo-kat», «Qora mash’ala», «Oqshom», «Alahlagan dala», «G’ala-g’ovur shaharlar» kabi asarlarida qishloq va shaharlarda xalq hayoti, iztirobi, kechinmalarini ustalik bilan qalamga oladi. Germaniyalik Gerxart Gauptman (1862—1946) «Tong», «To’quvchilar» pyesalari, an-gliyalik Gerbert Uells (1866—1946) «Vaqt mashinasi», «Ko’rinmas odam» nomli fantastik asarlari bilan mashhur bo’ldi.

J. Londonning ijodi radikal intilishlar bilan ajralib turar edi. Uning «Temir tovon» romanida insoniyat oldida turgan halokat yoki dahshatli azoblar oldindan aytib berildi. Avtobiografik tarzdagi «Martin Iden» romanida yozuvchi halol san’atkorlarning soxta madaniyat bi-lan fojiali to’qnashuvini ochib berdi.

Amerikalik yozuvcbi T. Drayzerning «Moliyachi», «Titan» va «Jenni Gerxardt» romanlarida amerikalik monopolist, tojsiz qirol, puldor Kaupervudning umumlashgan obrazi berilgan. Kaupervud boyish uchun kurashda qalloblik usullaridan, odamlarni aldash, sotib olish-dan foydalanib, o’z maqsadi sari intiladi.

R. Rollan o’zining ko’p tomli «Jan Kristof» romanida fransuz va german burjua jamiyatining buzilishini ko’rsatadi. Uning qahramoni-kompozitor Kristof razillik, muno-fiqlik, amalparastlikni ko’rib azoblanadi. «Maydondagi yarmarka» kitobi g’oyat keskin fosh qilishi bilan ajralib turadi. Bunda muallif sotqin vazirlarni, «saroy to’tilarini», «sotsialist» amalparastlarni, san’at korchalonlarini fosh qilishda satirik usullardan foydalanadi.

J. Golsuorsi tanqidiy realizmning yirik ustasiga aylandi. U «Munofiqlar oroli» «Forsaytlar haqida doston» asarlarida hukmron doiralarning jaholati, ikkiyuzlamachiligi va o’ta cheklanganligini keskin tanqid qildi.

Bu davrda satira katta ahamiyatga ega bo’ldi. Nemis yozuvchisi, yumorist G. Manning «Sodiq fuqaro romani hamda «Imperiya» trilogiyasiga kirgan boshqa asarlari juda katta fosh etuvchi kuch sifatida namoyon bo’ldi. Uning sahifalarida ko’plab qirollar va kanslerlarni, zodagonlarni va amaldorlarni, xalqqa xiyonat qilganlarni hamda viloyat-lardan chiqqan zodagonlarni, hatto imperator Vilgelm II ni ko’rish mumkin.

Mavjud tuzumni hajv qilishning yirik ustasi atoqli fransuz yo-zuvchisi A. Frans edi. Uning «Silvester Bonnarning jinoyati» (1881), «Oq toshda» (1904), «Pingvinlar oroli» (1908) asarlarida «Uchin-chi respublika»ning illatlari, hukmron doiralarning ma’naviy buzi-lishi, siyosat arboblarining sotqinligi, monarxlarning fitnalari kes-kin, oshkora kulgi ostiga olindi. Bernard Shou dramalari, atoqli amerikalik satirik yozuvchi M. Tvenning romanlari, hikoyalari, maqolalari achchiq va darg’azab satiraga boydir. «Olomon qiluvchi Qo’shma Shtatlar» maqolasining nomi yoki «Senator turmada o’tirmagan vaqtlarida qonun chiqaruvchi kishi», «Xalq xizmatkor-lari porani taqsimlash uchun o’z lavozimlariga saylangan shaxslar» nomli o’tkir ta’riflarning o’zi juda qimmatlidir.

Bu davrda jahon demokratik madaniyatining fondi Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlari yozuvchilarining ijodi bilan ham boyidi. Atoqli Yapon yozuvchisi A. Ryunoske novellalarida parazit mulkdorlar ax-loqining inqirozi, xalq oramasining umumiy kuchini anglash o’z aksini topdi. Hind gumanist yozuvchisi R. Tagor (1861—1941) fal-safiy teranligi va badiiy barkamolligi bilan ajralib turuvchi romanlar, pyesalar, hikoya va she’rlari bilan butun dunyoga mashhur bo’ldi. Uning butun ijodi milliy mustaqillikka otashin chaqiriqdan iborat edi. Ayniqsa, «Halokat va tubanlik» romani mashhur bo’ldi. Xitoylik Lu Sinning ijodi kambag’allarning og’ir ahvoliga chuqur hamdardlik ruhi bilan sug’orilgan edi.

Lotin Amerikasida mavjud tuzumning illatlarini fosh qilish qifaning eng yirik shoirlaridan biri bo’lgan nikaragualik R. Dario ijodida o’z aksini topdi. Dario «Ruzveltga» nomli g’azabnok she’rida o’zining vatanparvarlik tuyg’ularini ifodaladi.

Demokratik adabiyot ijodkorlari tenglik va adolat tamoyillarining g’alaba qilishiga, insonning ijodiy kuchlariga, uning dunyoni o’zgartira olishiga ishonar edilar. Uning namoyandalaridan biri amerikalik adiba G. Bicher -Stoudir (1811—1896). Bicher Stouning «Tom tog’aning kulbasi» romani jahon adabiyotining nodir asarlaridan hisoblanadi. 19 asr Amerika qullari va quldorlari hayoti, ular o’rtasidagi ziddiyat, qulchi-likka qarshi negrlar isyoni haqqoniy yoritilgan. Uning «Dred, la’nati botqoqlik haqida qissa», «Men va mening xotinim», «Biz va qo’shnilarimiz» asarlarida ham amerika hayoti haqqoniy tasvirlanadi.

Amerika yozuvchisi Jek Londonning (1876—1916) yoshligi qash-shoqlik va og’ir mehnatda o’tgan. Ish qidirib AQSh va Kanadani ke-zib chiqqan. 16 yillik adabiy faoliyatida 19 ta roman va boshqa ko’plab asarlar yaratdi.

Jek Londonning tabiatni bo’ysundirgan qahramon haqidagi «Hayotga muhabbat», ishchi va dehqonlar hayotiga bag’ishlangan «Sokramento sohillarida», «Bir parcha go’sht», «Dengiz bo’risi» va boshqa asarlari mashhurdir.

Ingliz dramaturgi Bernard Shou (1856—1950) o’z asarlarida eks-pluatatsiyani, meshchanlik axloqini, munofiqlik, soxtalikni qorala-gan. «Qariyalar uyida», «Uorren xonimning kasbi», «Qurol va in-son», «Kandid», «Yashasak ko’rarmiz», «Shayton shogirdi», «Ma-yor Barbara» kabi asarlarida jamiyatdagi qusurlarni tanqid qilish bilan birga ijtimoiy taraqqiyotga, adolatga xizmat qiluvchi kuchlarni zo’ravonlikka qarshi qo’yish g’oyalari ilgari suriladi.

Fransuz abidi Viktor Gyugo (1802—1885) o’zining «Dahshatli yil», «Xo’rlanganlar», «To’qson uchinchi yil», «Dengiz zahmatkashlari» kabi asarlarida zulmga, jaholat va adolatsizlikka qarshi norozilik, bosqinchi-likka nafrat, kurashchan xalqqa xayrixohlik bildiradi va haqoratlangan mehnatkash insonning fojiali hayoti va kurashini tasvirlaydi.

Fransuz yozuvchisi Jyul Vern (1828—1905) ilmiy-fantastik romanchilikning yirik vakili. Yozuvchi «Havo sharida besh hafta», «Yer markaziga sayohat», «Yerdan oygacha», «Kapitan Grant bola-lari», «Oy atrofida», «O’n besh yoshli kapitan» asarlarining qahra-monlari — jasoratli, dovyurak, milliy va mustamlaka zulmiga qarshi kurashuvchi kishilardir.

L. N. Tolstoy umrining so’nggi yillarida chor Rossiyasining dav-lat, cherkov, iqtisodiy va ijtimoiy tartibotlarini, axloqsiz negizlarini tanqid qilishni davom ettirdi. A. P. Chexov «Uch opa-singil», «O1-chazor bog’» pyesalarida juda katta kuch bilan ijtimoiy masalalarni umumlashtirishga erishdi.

Bu davrda, yaponiyalik mashhur yozuvchi Simey Ftabateyning «Suzayotgan bulutlar», Roka Tokutomining «Kurosivo», «Yasha-magan yaxshi», Naoe Kinositoning «Olovli ustun» romanlari feodal qoldiqlarga qarshi, milliy qadriyatlarni asrashga, xorijning ma’naviy ta’siriga qarshi qaratilgan edi. Xitoy shoiri Xua Szunsyan (1848—1905) o’z she’rlarida xalqni xorijliklarga qarshi kurashga chaqirdi. Tanqidiy romanlar kuchaydi. Li Baotszya (1867—1906) «Bizning chinovnik-lar», U Voyao (1866-1910) «Yigirma yil ichida», Lyu E. (1857-1909) «Lao San sayohati», Szen Pu (1871-1935) «Qahrli den-gizdagi gullar» romanlari bilan mashhur bo’ldi. Bu asarlarda mam-lakat hayotidagi turli yovuzliklar, qarama-qarshiliklar, xorijliklarning qilmishlari badiiy ifoda qilingan edi.

Hindistonda bengal yozuvchisi Shorotchandra Chattopadhay, shoir Muhammad Iqbol asarlari shahar va qishloq hayotini yorqin tas-virladi, xalqni uyg’onishga undadi.

Naturalizm adabiyotni badiiy yangilashda inqilob yasadi. o’sha davr hayotini o’tkir badiiy bo’yoq-larda tasvirlagan bir guruh san’atkorlar o’zlarini naturalistlar deb atadilar. Ularning yirik namoyandalaridan biri fransuz yozuvchisi Emil Zolya Fransiyadagi barcha sinflar va ijtimoiy guruhlarning mavqeyi-ni, turmush tarzini va psixologiyasini ko’rsatishni oldiga maqsad qilib qo’ydi. Emil Zolyaning 20 tomlik «Rugon-Makkarlar» seriyasi Ikkinchi imperiya davridagi bir oilaning hayoti va ijtimoiy tarixiga bag’ishlanadi. «Jerminal» va «Tor-mor» romanlari uning ijodining cho’qqisi hisoblanadi.

Italiyada naturalizm namoyandalaridan Luidji Kapuana (1839— 1915) va Jovanni Vega (1840—1922) larni ko’rsatish mumkin. Ular o’z asarlarida Janubiy Italiyadagi qashshoqlikni, unga qarshi kurashuv chilarni badiiy mahorat bilan aks ettirdilar, Amerika naturalistlaridan Stiven Kreyn (1871-1930) «Meggi ko’cha qizi», «Jasoratning qonli belgisi», Frenk Norris (1870— 1932) «Sakkizoyoq», «Girdob» asarlarida juda katta ijtimoiy masala-larni ko’tarib chiqdilar.

Fanni din bilan va idealistik fal-safa bilan qo’shishga urinish, zo’rlikka sig’ina boshlash, shovinizm va irqchilikka o’tish, bu davrda madaniyatda tushkunlik kayfiyatini keltirib chiqardi. Bu hodisa 19 asrning oxirlarida «dekadentchilik» degan umumiy nom bilan ma’lum bo’lgan bir qancha oqimlarda yaqqol namoyon bo’ldi.

Dekadentlik dastlab fransuz adabiyotida yaqqol namoyon bo’lgan. «La’nati shoirlar» deb nom qozongan P. Verlen, A. Relebo, S. Mallorme kabi shoirlar yetakchilik qilgan simvolizm oqimiga dekadentlik nihoyatda kuchli ta’sir etgan.

Fransuz yozuvchisi Jak Moreas simvolistlarni «tushkunlik kuychi-lari» deb atadi. Artur Rembo o’zining «Do’zaxdagi yoz», «Ravshanlik» asarlari bilan mashhur bo’lsa-da, Afrikada qashshoqlikda vafot etdi.

Nemis simvolistlaridan Rayner Mariya Rilke (1875—1926) «Duolar yozilgan cherkov kitobi», Angliyadagi Oskar Uayld «Hikoyalar», «Dorian Grey portreti» asarlarida xudbin va axloqiy tubanlikka ketgan kishilar obrazini yoritdi.

Belgiyalik yozuvchi Moris Meterlink (1862—1949) insonni o’rab turgan dunyodan alohida ajratib olib tabiat qonunlariga yuzma-yuz qo’yadi.

Shunday qilib, 19 asr oxiri va 20 asr boshlarida fan va madaniyat ancha yuksalib insonlarning yaxshi hayot kechirishlari uchun xizmat qila boshladi.