|
3. Ozbek xalqining ma’rifiy qadriyatlaridan ta’lim-tarbiyada
foydalanish.
Dostonlar – SHarq adabiyotiga mansub lirik, epik zamindagi ko‘p qismli poetik asarlar bo‘lib,
xalq hayotining ma’lum tarixiy taraqqiyot davri uchun muhim hisoblangan mavzularga bag‘ishlanadi.
Uning matni she’riy yoki ertakka o‘xshash ko‘rinishlarda bo‘lib, baxshilar, hofizlar, oqinlar tomonidan
qayta ishlanishi va kuylanishi natijasida yildan-yilga sayqallanib boradi.
Dostonlarda voqea-hodisalar, qahramonlar xatti-harakatlari, xulq-atvorlari bo‘rttirib ko‘rsatiladi,
mubolag‘a va turli-tuman qilib (metafora va boshqalarda) tasvirlanadi.
O‘zbek xalq dostonlaridan "Alpomish", "Go‘ro‘g‘li", "Avazxon", "Hasanxon", "Kuntug‘mish",
"Oshiq G‘arib va SHohsanam", "YUnus pari", "Rustamxon" va boshqalar halqning o‘lmas qadriyatlariga
aylangan hamda jahon madaniyati safidan muhim o‘rin egallagan.
Xalq dostonlari Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Po‘lkan shoir, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Islom shoir,
surxondaryolik SHoberdi Boltaev, qoraqalpog‘istonlik Jumaboy Bozorov, xorazmlik Abdulla
Qurbonnazarov va boshqalar ijodi xalqning yirik dostonchilik maktablari ijodiy mevalari sifatida tanilgan.
Dostonchilikning Surxondaryo (Denov, Termiz), Qashqadaryo, Xorazm, Qoraqalpog‘iston, Samarqand,
Jizzax ijodiy maktablarining ijro uslublari o‘ziga xos maftunkorligi bilan ajralib turadi. Hozirgi davrda
xalqning og‘zaki ijodi, baxshichilik san’ati ulug‘landi va davlat miqyosida "Xalq baxshisi" unvoni ta’sis
etildi. Har yili tumanlar, viloyatlar va respublika miqyosida baxshilar o‘rtasida ko‘rik tanlovlarning
o‘tkazilishi an’ana tusiga kirib bormoqda.
Har bir xalqning tarixiy o‘tmishi, urf-odatlari, mehnat tajribalari, yig‘inlari turli an’analar
ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Fikrimizcha, o‘zbek xalqining ko‘p asrlardan buyon davom etib kelayotgan
umr-boqiy an’analariga quyidagilarni misol keltirish mumkin:
"Navro‘z" – musulmon taqvimida 21 mart kuni nishonlanadigan “YAngi yil bayrami” hisoblanib,
u erga ishlov berish va urug‘ qadashning boshlanishi nishonlanadigan tantana [89].
Beshik to‘yi – oilada farzand tug‘ilgandan keyin, uni beshikka (belanchakka) yotqizishga
bag‘ishlangan tantana (an’ana). Asosan, o‘zbek xalqi ko‘p bolali oilalardan iborat, shuning uchun ham, u
bolajon oila hisoblanadi. O‘zbek xalqida ushbu an’ana nihoyatda qadrlanadi.
Hashar – turli xil mehnat mavsumlari, uy-joylarni ta’mirlash, muammolarni hal etishda bir-
birlariga mehribonlik yordamlarini ayamaslik, qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shni, do‘st-birodarlarning
sahovatli (to‘lovlarsiz) yordam ko‘rsatishi. Hasharlar, asosan O‘rta Osiyo xalqlariga mansubdir.
SHuningdek, u O‘zbekiston xalqiga ham xos an’analardan hisoblanadi.
O‘zbek xalqining keng tarqalgan an’analariga xotirlash (marhumlarni eslash, bemorlardan xabar
olish), sunnat to‘yi, hovli to‘yi, ota-onaga hurmat, yoshlarga izzat, qariyalarga muruvvat, askarlik burchini
ado etish kabilarni misol tariqasida keltirish mumkin. YUqorida keltirilib o‘tilgan, ming yillik tarixga ega
bo‘ltan an’analarimiz qayta tiklanishi, taraqqiy etishi, takomillashtirilishi, yangi zamon ruhiga
moslashtirilib, rivojlanishiga hamda tarbiya-tarbiya tizimida batafsil o‘rganilishiga O‘zbekiston
Respublikasining mustaqilligi mustahkam zamin va sharoit yaratdi.
2. SHarq mutafakkirlarining pedagogika nazariyasiga qo‘shgan xissalari
Pedagogika tarixi qadim zamonlardan tortib, to hozirgi kungacha bo‘lgan turli tarixiy
davrlarda tarbiya, maktab va pedagogika nazariyalarining taraqqiyotini davrlar talabi asosida
o‘rganib keldi. Har bir ijtimoiy tuzum, uning kelajagi, insoniyat istiqboli, kishilarning hayot va
turmush darajasi fan va madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir.
O‘rta asr ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiy nomi bilan bog‘liq.
Mashhur yunon faylasufi Arastudan keyin SHarqda o‘z bilim, fikr doirasining kengligi bilan nom
chiqargan Forobiy yirik mutafakkir - «Muallimi soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar.
Forobiy ta’lim-tarbiyaga bag‘ishlagan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga
e’tibor berish zarurligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri»,
«Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida» kabi asarlarnda ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan.
7 Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз назариясига чизгилар //Масъул му?аррир:
Н.Комилов//. –Т.: Шар , 1998. – 240 б. (107-108 бет).
Forobiy o‘z ishlarida ta’lim-tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo‘lsa
ham, ammo har birining insonni kamolga etkazishda o‘z o‘rni va xususiyati bor ekanligini alohida
ta’kidlaydi.
Forobiy «Baxt-saodatga erishish to‘g‘risida» asarida bilimlarnn o‘rganish tartibi haqida fikr
bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo‘lgan ilm o‘rganiladi, bu olam asoslari
haqidagi ilmlar. Uni o‘rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar tuzilishini, shaklning osmon haqidagi bilimlarni o‘rganish lozim. Undan so‘ng, umuman jonli tabiat o‘simlik va hayvonlar haqidagi ilm o‘rganiladi, deydi.
Forobiy «Inson kamolotga yolg‘iz o‘zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada bo‘lish,
ularning ko‘maklashuvi yoki munosabatlariga muhtoj bo‘ladi», deb hisoblaydi.
Bunga Forobiy ta’lim-tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish orqali erishish mumkin, deydi. CHunki,
maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim-tarbiya insonni ham aqliy, ham axloqiy- jihatdan kamolga
etkazadi, xususan, inson tabiat va jamiyat qonun qoidalarnning to‘g‘ri bo‘lib oladi va hayotda to‘g‘ri
yo‘l to‘tadi, boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘ladi, jamiyat tartib-qoidalariga rioya etadi.
Demak, Forobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan
va shu jamiyat uchui xizmat qiladigan etuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi.
Forobiy ta’lim tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim - degan so‘z
insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya - nazariy fazilatlarni ma’lum
hunarni egallash uchun zarur bo‘lgan xulq normalarini va amaliy malakalarni o‘rgatishdir, deydi
olim.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
