9-mavzu XI-XV asrlarda Eron Reja

Buiylar(Buvayhiylar)
320-454/932-1062

---

Eron va Iroq 
1. Fors va Huzistondagi urug’ 
322/934 Imodu-d-davla Ali 
338/949 Azudu-d-davla Fano Xusrav 
372/983 SHarafu-d-davla SHirzil 
380/990 Samsomu-d-davla Marzubon 
388/998 Bahou-d-davla Feruz 
403/1012 Sultonu-d-davla 
412/1021 Musharrifu-d-davla Hasan 
415/1024 Imoduddin Marzubon 
440/1048 al-Malik ar-Rahim Xusrav Feruz 
447-454/1055-1062 Fulod Sutun(faqat Forsda)
Forsda hokimiyatni SHabonkora degan kurd qabilasining sardori Fazluya bosib oldi 
2. Kirmondagi urug’ 
324/936 Muizzu-d-davla Ahmad 
338/949 Azidu-d-Davla Fano Xusrav 
372/983 Samsomu-d-davla Marzubon 
388/998 Bahou-d-davla Feruz 
403/1012 Qivomu-d-davla 
419-440/1028-1048 Imoduddin Marzubon 
Saljuqiy Qovurdning urug’i 
3. Jiboldagi urug’ 
320/932 Imodu-d-davla Ali 
385-366/947-977 Ruknu-d-davla Hasan 
a) Hamadon va Isfahondagi urug’ 
366/977 Muayyidu-d-davla Buya 
373/983 Faxru-d-davla Ali 
387/997 SHamsu-d-davla 
412-419/1021-1028 Samouddavla Rustam (Kokuiylar qalamravida) 
b) Roydagi urug’ 
366/977 Faxru-d-davla Ali 
387-420/997-1029 Majdu-d-davla Rustam 
Buiylarning Jibol va Raydagi mulklarti Mahmud G’aznaviy bosib oldi.
4. Iroqdagi urug’ 
334/945 Muizzu-d-davla Ahmad 
356/967 Izzu-d-davla Baxtiyor
367/978 Azizu-d-davla Fano Xusrav 
372/983 Samsomu-d-davla Marzubon 
376/987 SHarafu-d-davla SHirzyl 
403/1012 Bahou-d-davla Feruz 
403/1012 Sultonu-d-davla 
412/1021 Musharrifu-d-davla Hasan 
416/1025 Jalolu-d-davla SHirzil 
435/1044 Imoduddin al-Marzubon 
440-447/1048-1055 al-Malik ar-Rahim Xusrav Feruz 
Bag’dodni Sajuqiylar egalladi. 
Saljuqiylar kelganiga qadar (ya’ni, V.M.Mironskiy aytganidek, Eron tarixida 
daylamiylarning oraliqdagi siyosati davri) X—XI asrlar boshida ravnaq topgan sulolalar orasida 
Buiylar eng qudratlisi va eng katta mulkka egasi edilar. Unchalik aniq bo’lmagan sabablar 
bilan(har qalay, siyosiy sabablar emas, ijtimoiy va diniy sabablar tufayli bo’lsa kerak) 
DaylamiylarX asrning birinchi o’n yilida tug’ilgan joylaridan ommaviy tarzda, asta-sekin keta 
boshladilar. Daylamiy sarkardalaridan biri Mardovij ibn Ziyor bir qator g’alabalarga erishgach, 

---

pirovardida Ziyoriylar sulolasiga asos soldi, ziyoriy askarlar safida Buiylarning nomlari birinchi 
marta tanildi. Mardovij ibn Ziyor o’dtsirilgan vaqtga kelib uch og’a-ini Buiylarning to’ng’ichi 
Ali Isfaxonni egallab oldi, keyinroq esa butun Forsni qo’lga kiritdi. Ularning ikkinchisi Hasan 
Jibolni, kenjasi Ahmad esa Kirmon va Huzistonni egalladi. 334/945 yilda Ahmad Bag’dodga 
kirdi va keyingi yuz o’n yil mobaynida Abbosiylar Buiy amirlarining vasiyligida qoldilar (odatga 
ko’ra, ular amiru-l-umaro unvonini oldilar). X asrning70-yillarida Ahmadning o’g’li Azudu-d-
davla Buiylarning Iroq, SHimoliy Eron va hatto Umandagi hamma mulklarini o’z hukmi ostida 
birlashtirdi. Uning davrida Buiylar sulolasi o’z qudrati va yaxlitligining eng yuksak cho’qqisiga 
erishdi. Azudu-d-daьla g’arbda Jaziradagi Hamdoniylarga qarshi, sharqda esa Tabaristonda 
Ziyoriylarga va Xurosonda Somoniylarga qarshi faol bosqinchilik siyosatini olib bordi. Ammo 
Buiylar o’rtasida o’tmishda Daylamda mavjud bo’lgan qabilaviy urug’chilik tuzumidan qolgan 
hokimiyatni oila a’zolari orasida taqsimlash odati hukmron edi. Bu pirovandida davlatning 
parchalanishiga sabab bo’ldi. Hokimiyat tepasida Azududdavladek kuchly hukmdor turganida 
mamlakatda hamjihatlik ruhi ustun edi, ammo uning vafotidankeyin sulola ichida o’zaro nizolar 
boshlandi. Ularning tarqoqligi dastavval Mahmud G’aznaviyga Buiylarning qo’lidan Ray va 
Jibolni ancha osonlik bilan tortib olishga imkon berdi(420/1029 yilda), keyin esa ularni g’arbga 
ancha kirib borgan saljuqiy To’g’rulga qarshi jiddiyroq qarshilik ko’rsatish imkonidan mahrum 
qiddi. To’g’rul Iroq va G’arbiy Eronni kofirlardan ozod qilgani kelganini e’lon qilib, 
sunniyparastlik kayfiyatlaridan foydalanishga erishdi. 
Bag’dod 447/1055 yilda ishg’ol qilindi, lekin forsning Buiy amiri yana yetti yildan 
ortiqroq hokimiyat tepasida turishga muvaffaq bo’ldi. Uning hukmronligi mahalliy kurdlarning 
SHaboyqora qabilasi hokimiyatni bosib olguncha davom etdi. Biroq oradan ko’p o’tmay 
ularning hamma mulki Saljuqiylar qo’liga o’tib ketdi. Ko’pchilik Daylamiylar singari Buiilar 
ham mu’tadil yo’nalishdagi o’n ikki imomga e’tiqod qiluvchi (isno ashariya) shialarga mansub 
edilar. Buiylar mulklari hududida ai’anaviy shia hayitlari joriy kilindi; ularning hukmronlik 
davrida avvallari biroz mavhumroq, ehtirosga moyilroq shiaparastlik muayyan darajada tartibga 
solindi va mazmunan chuqurlashdi. Bundan tashqari Buiylarning shiaparastligida arablarga 
qarshi yo’naltirilgan Eron millatparastligi ham ifodalangan bo’lsa kerak. SHu munosabat bilan 
yana bir narsani ta’kidlash kerak; ular o’zlarining shajarasini Sosoniylarga olib borib bog’lashga 
harakat qilishdi va Eronda qadimiy shahanshoh unvonini tiklashdi. Bunda Abbosiy amirlarining 
siyosiy hokimiyati va xazinasi ancha talofot ko’rdi, ammo Buiylar xalifalikni mahv etishga 
urinib ham ko’rishgani yo’q, aksincha, Abbosiylarning siyosiy raqiblari—fotimiy-ismoiliy 
shialarga nisbatan dushmanlik ruhida bo’ldilar. Madaniyat masalasiga kelganda, Buiylarning 
ikkinchi va keyingi avlodlari arab va fors adabiyotini juda qadrlaredilar. O’sha davrning bir 
qancha atoqli olimlari, shuningdek, shoir al-Mutanabbiy va bir qancha majmualar muallifi Abu-
l-Faraj al-Isfaxoniy ularning homiyligidan foydalanganlar.