9-Mavzu: xayol

Xayol turlari



Tasavvur xayol deb hozir yoki o`tmishda bo`lgan bo`lsada, lekin hali bizning tajribamizda uchramagan va biz idrok qilmagan narsa va hodisalar to`g`risida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bo`lgan xayol turiga aytiladi.
O`quvchilar bilimilarni o`zlashtirishda tasavvur xayol obrazlaridan keng foydalanadilar. Chunki o`qituvchining tarix, geografiya, adabiyot materiallarini gapirib, tasvirlab berishi asosida o`quvchilar u narsalarning obrazlarini ko’z oldilariga keltiradilar va o`zlashtiradilar.




Ijodiy xayol deb bizning tajribamizda bo`lmagan va voqelikning o`zida ham uchramagan narsa va hodisalar haqida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bo`lgan xayol turiga aytiladi. Ijodiy xayol tufayli san’at, adabiyot, tehnika sohalarida yangiliklar yaratiladi. Chunki ijodiy xayol obrazlari tamoman yangi, original obrazlar bo`ladi. Ijodiy xayolning o`ziga xos xususiyati shundaki, avvalo yaratilayotgan obraz xaqiqatda yo`q biron yangi obraz bo`ladi. So`ngra jamiyatning yoki shu kishining ehtiyojlari shu obrazning yaratilishiga kishini rag`batlantiradi. Ijodiy xayol so`zlarda va moddiy narsalarda gavdalantiriladi.



Orzu va shirin xayol surishlar ijodiy xayolning alohida turlaridir.

Orzu ijodiy xayolning kelajakka qaratilgan faoliyatidir. Demak, u orqali istiqbol obrazlari yaratiladi.




Xayol o`zining paydo bo`lishiga ko`ra




Ixtiyorsiz xayol

Ixtiyoriy xayol




Ixtiyorsiz xayolda oldindan belgilangan maqsad bo`lmaydi, unda iroda faol ishtirok etmaydi, obrazlar o`z-o`zidan paydo bo`ladi.
Ixtiyorsiz xayol avvalo shu paytda qondirilmagan ehtiyoj tufayli hosil bo`ladi. Masalan, kishi cho`li-biyobonda ketayotib qattiq chanqasa, uning ko’z oldiga vodaprovod, buloq, ariq suvlarining obrazi kelaveradi.
Shirin xayol surish va orzu ham ixtiyorsiz vujudga keladi. Kechasi uxlab yotgandagi tush ko`rish tufayli xilma-xil obrazlarning ko’z oldimizga kelishi ham ixtiyorsiz xayol materiallaridir.




Ixtiyoriy xayol surishda kishi oldiga qo`ygan maqsadi asosida xayol surib, ataylab obrazlar yaratadi. Masalan, yozuvchining yangi asar yaratishida surgan xayollari ixtiyoriy xayoldir. Umuman olganda, san’at asarlarining barchasi ixtiyoriy xayol natijasidir. Ixtiyoriy xayol birovlarning turtkisi, topshirig`i bilan ham vujudga kelishi mumkin.