9-mavzu. Vitaminli o’simliklar mavzuning maqsadi

9-mavzu. VITAMINLI O’SIMLIKLAR


Mavzuning maqsadi: Vitaminli o’simliklarning O’zbekiston florasida keng tarqalgan turlari bilan tanishtirish, vitaminli o’simliklarning sistematik o’rni va o’simliklar qoplamidagi ahamiyati haqida ma’lumot berish.
Vitaminlar haqida umumiy ma’lumot. Vitaminlar odam va hayvonlar uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan, turli kimyoviy tuzilishdagi organik birikmalardir. Organizm uchun juda kam miqdorda talab etiladigan (oqsil, yog’ va uglevodlardan farqi) bu birikmalar fermentlar molekulasi tarkibiga kirib, to’qimalardagi moddalar almashinuvida ishtirok etadi.

Odam va hayvonlar organizmi ko’pchilik vitaminlarni faqat o’simliklardan oziq-ovqat bilan birga oladi. SHuning uchun ovqat mahsulotlari tarkibida biror vitaminning bo’lmasligi yoki yetishmasligi odam va hayvonlar organizmida moddalar almashinuvining buzilishiga, keyinchalik esa avitaminoz hamda gipovitaminoz deb ataladigan og’ir kasalliklarning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.

1880 yilda rus olimi vrach N.I.Lunin hayvon organizmi vitaminsiz hayot kechira olmasligini birinchi marta aniqlagan.

1912 yilda polyak olimi K.Funk «vitamin» terminini ishlatishni (vita - hayot, vitamin - hayot amini demakdir) tavsiya etgan. U davrda barcha vitaminlar tarkibida amin guruhi bo’lsa kerak, deb faraz qilinar edi. Lekin vitaminlarning kimyoviy tarkibi aniqlangandan so’ng bu fikrning noto’g’ri ekanligi ma’lum bo’ldi. Hozir vitaminlarning kimyoviy tuzilishi aniqlangan bo’lsada, eski odat bo’yicha ular «vitamin» so’zi va lotin alьfavitining bosh harfi bilan ataladi.

O’simliklar o’sa boshlagan birinchi kundan boshlaboq to’qimada vitaminlar BIOSintezi boshlanadi. Na’matak mevasi, qora smorodina bargi va mevasi, o’rmon qulupnayi bargi va mevasi, chakanda mevasi va moyi, tirnoqgul guli, bozulbang guli, gazanda bargi, bodrezak (kalina) po’stlog’i va mevasi, jag’-jag’ yer ustki qismi vitaminlarga boy bo’ladi.

Vitamin C - askorbin kislota rangsiz, suvda yaxshi, spirtda yomonroq eriydigan kristall modda. Odatda vitamin C shimoliy tumanlarda va yuqori tog’li yerlarda o’sadigan o’simliklarda janubiy rayonlarda hamda pastliklarda o’sadigan o’simliklarga qaraganda ko’proq bo’ladi. Yorug’lik ta’sirida vitamin C BIOSintezi tezlashadi, qorong’ulikda esa aksincha, bu jarayon sekinlashadi.

Vitamin B₁ esa aksincha janubiy tumanlarda o’sadigan kuzgi bug’doyda ko’proq sintezlanadi. Tuproqning kislotali xossasi kamaytirilsa, o’simliklar tarkibidagi karotin miqdori oshadi. Ba’zi mikroorganizmlar kislotali sharoitda vitamin B₁ sintezini butunlay to’xtatib qo’yadi. Vitaminlar erituvchilarda erishiga qarab ikki guruhga bo’linadi:

Suvda eruvchi vitaminlar — B₁, B₂, B₆, PP, N, P, C va U vitaminlar, pantaten, folat, para-aminobenzoat kislotalar, inozit va boshqalar.

Yog’larda eruvchi vitaminlar — A, D, E va K₁ vitaminlar.

Odatda vitaminlar biologiya va farmatsevtik kimyo fanlari dasturiga kiradi va shu kurslarda to’liq o’rganiladi. Vitamin preparatlarining ta’siri bilan farmakologiya kursi shug’ullanadi. Farmakognoziya kursi esa C, P, U va K₁ vitaminlarga hamda karotinga boy bo’lgan gulli (yuqori) o’simliklarni o’rganadi.

Mahsulot tarkibidagi vitaminlar mikdori doimo o’zgarib turib, ko’pincha o’simliklarning gullash davrida yer ustki organlarida maksimal miqdorda to’planadi. Mevalarda esa, ular pishib yetilgan vaqtida ko’p yig’iladi. SHuning uchun vitaminli mahsulotlarni tayyorlash yuqorida aytib o’tilgan vitaminlarga boy davrida o’tkazilishi kerak.

Ko’pchilik vitaminlarning o’zi turg’un birikma bo’lsa ham ma’lum sharoitlarda (yuqori harorat, namlik, yorug’lik va boshqa faktorlar ta’sirida) oksidlanishi, parchalanishi yoki boshqa o’zgarishlarga uchrashi mumkin. Natijada vitaminlar o’zining biologik faolligini yo’qotadi. Vitaminli mahsulotlarning yuqori sifatliligini saqlab qolish uchun ularni tayyorlashda, quritishda va saqlashda yuqorida ko’rsatilgan sharoitlarni hisobga olish zarur.