Reja: 1. Status (maqom) tushunchasini olimlar tomonidan tavsiflanishi 2. Maqomning klassik ta’rifi 3. Shaxs haqidagi nazariyalarda belgilangan va ortirilgan mavqeylar tushunchalarining ahamiyati 4. Ijtimoiy rol tushunchasi
1. Maqom – sotsiologiyada keng iste’molda bo’lgan tushuncha bo’lsada uning tabiati, mazmun-mohiyati borasida yaxlit ta’rifi ishlab chiqilmagan. XIX asrda ingliz tarixchisi va huquqshunos G.D.S.Meyn ushbu tushunchaga ilk bor sotsiologik mazmunni taqdim etdi.
Ayrim sotsiologlar uchun maqom bu – belgilab qo’yilgan me’yorlar bo’lsa, ayrimlari uchun – institutsional tizimda madaniy me’yorlar tomonidan belgilangan o’rin, joydir. M.Veber sotsial maqomni nufuz kesimida tahlil qilgan va uni individning jamiyat egallagan yuqori o’rni sifatida taqin qilgan.
Oksford sotsiologik lug’atida G.Marshall yozishicha sotsiologiyada ushbu tushunchani ta’riflashda ikki yondashuv shakllangan1. Keng ma’noda maqom individ tomonidan sotsial strukturada egallangan joy o’rin anglansa, tor ma’noda guruhlar yoki stratalar siyosiy-huquqiy va madaniy mezonlar asosida tartiblangan sotsial stratifikatsiya shakli tushuniladi. Status uni egallab turgan individlarning turmush tarzi bilan begilanadi va uni egallash uchun rasmiy tayyorgarlik talab etadi. Jamiyatning maqomlar tizimini muqimligini ta’minlashda maxsus mexanizmlar va tajriba talab etiladi. Aynan bir xil maqomli o’rinni egllab turgan kishilar yig’indisi maqomli guruhlarni tashkil etadi. Statusli guruhlar bir-biri bilan monopol imtiyozlarga egalik qilishda raqobatga kirishadi va hayotiy zahiralarni boshqarishda yot kishilarni ishtirokiga to’sqinlik qiladi. Sotsial strukturada guruhlarning qaysi turi hukmronlik qilishi M.veber ta’rifiga ko’ra jamiyat ikki turga bo’linadi: stastuli va sinfiy.
Xo’sh, kishining ijtimoiy mavqei deganda nima anglanadi? Mazkur savolni izohlash jamiyatning chigal ijtimoiy voqeligidan o’rin olgan ijtimoiy maqom, ijtimoiy me’yor, ijtimoiy funktsiya, ijtimoiy rollar, xulq-atvor modellari kabi tushunchalarni jinsiy nisbiylikda anglash imkonini beradi.
T. Parsonsning fikricha inson bir vaqtning o’zida bir qator ijtimoiy mavqelarni egallaydi. Ushbu ijtimoiy mavqelarga doir huquq va majburiyatlar yig’indisidan – maqom (status) hosil bo’ladi.
A.Radkliff-Braun o’zining «Struktura i funktsiya v primitivnom obshestve» asarida «maqom» ning etnogenezisini primitiv madaniyatlardagi avlodlararo vorisiylik bilan bog’laydi. Uningcha, «maqom» erkak yoki ayol urug’i ustuvorligi sharoitida individning o’zi mansub bo’lgan jamao ijtimoiy me’yorlari tomonidan tan olingan huquq va majburiyatlar yig’indisidir. Maqom atamasining etimologiyasiga murojaat etgan Radkliff-Braun fikricha, «status (ingl. maqom), estate (ingl. tabaqa, jamiyatdagi o’rin, maqom) va state (ingl. davlat*) atamalari lotinchadagi estatus (lot. maqom) so’zining Shakllari (bu ma’noda sinonimi) dir»2. Ushbu atamalarni muallif Afrika qabilalari ijtimoiy-jinsiy tafovutlarini talqin etishda qo’llaydi.
2. Maqomning klassik ta’rifini 1930 yilda amerikaliy antropol va sotsiolog R. Linton ishlab chiqdi. Linton status deganda kishining sotsiat tizimda egallagagan pozitsiyasi (o’rnini) anglaydi. Rol esa ushbu pozitsiya bilan uzviy bog’liq hulq atvor kutilmalaridir. U bu ikki tushunchani bir-biridan aniq-ravShan jaratib oldi. Uningcha maqom bu – strukturaning unsuri sifatida statik holat va kishi ma’lum yachaykali yoki modelidir5.
2013 yilda nashr etilgan «Dictionary of sociology» da «status» ning fanlararo kengaytirilgan ta’rifiga ko’ra - ijtimoiy, mulkiy, moliyaviy, fuqarolik holati, (xizmat) o’rni, maqom tarzida ta’riflangan. «Sotsiologiya entsiklopediyasi»da xalqaro atamashunoslik, xususan, rus tilida tez-tez qo’llaniluvchi «pozitsiya (ingl.
