9-mavzu. Narxning mohiyati va shakllanish xususiyatlari

Narxlarni erkinlashtirishning keyingi bosqichida (1993-yil) keli- shilgan ulguqi narxlami davlat tomonidan tartibga solish to‘xtatildi. Qat’iy belgilangan va davlat tomonidan tartibga solib turiladigan narxlarda sotiladigan tovarlar va ko‘rsatiladigan xizmatlaming soni ancha qisqardi.

Narxlarni erkinlashtirishning navbatdagi bosqichida (1994- yil oktyabr-noyabr) xalq iste’mol mollari asosiy turlarining narxlari erkin qo‘yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlaming ta'riflari oshirildi. Shunday qilib, respublikada iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlami bosqichma-bosqich (uch bosqichda) to‘liq erkinlashtirish bilan tugadi.

Narxlami erkinlashtirish aholini ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy hi- moyalash tadbirlari bilan birga olib borildi. Davlat tomonidan turli kompensatsiyalar maqsadidagi jamg‘armalar tuzildi, ish haqi, pensiya va stipendiyalaming eng kam miqdori muntazam suratda oshirib bo- rildi, bolalar uchun nafaqalar joriy etildi. Aholining muhtoj qismiga yordam ko‘rsatildi, imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi. Aynan sa- marali va oqilona narx siyosati vositasida mamlakatimizda birlamchi ehtiyojga ega bo‘lgan tovarlami ishlab chiqarish yo‘lga qo'yildi. Bu esa, birinchidan, aholining mazkur tovarlarga bo‘lgan ehtiyojlarini milliy ishlab chiqarish tomonidan to‘la va sifatli ta’minlash imkonini berdi. Ikkinchidan esa, oziq-ovqat vaboshqa strategik ahamiyatga ega bo‘lgan tovarlaming o‘zimizda yetarli hajmda ishlab chiqarish im- koniyatining qo‘lga kiritilishi, respublikamizning boshqa mamlakat- lardan qaramligini bartaraf etib, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minladi. Bu borada prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning quyidagi so‘zlarini keltirib o‘tish o‘rinlidir: «Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustah- kamlash va iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini saqlab qo- lish, jumladan, Davlat byudjeti barcha darajada mutanosib, mil- liy valyuta va ichki bozordagi narx darajasi barqaror bo‘lishini ta’minlash - eng muhim ustuvor vazifamizdir»².

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligi hamda barqarorligini oshirishda narxning aha- miyati oshib bormoqda. Jumladan, O‘zbekistonda qat’iy tejamkorlik tizimini rag‘batlantirish orqali korxonalaming raqobatbardoshligini oshirish ko‘p jihatdan mahsulotlar tannarxini pasaytirishga bog‘ liqdir.

2017-yilda O‘zbekistonda:³

• 
  mflyatsiya darajasini aniqlashda tovar va xizmatlaming iste’mol narxlari (tariflari) o‘zgarishini kuzatish metodikasini takomillashtirish;
  
• 
  moliya bozorlarini va tijorat banklarining investitsiyaviy imkoni- yatlarini barqarorlashtirishga qaratilgan Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkalarini belgilash tizimini takomillashtirish;
  
• 
  naqd pulsiz ko‘rinishda tovar va xizmatlar sotishda sun’iy yuqori narxlar o'matganlik uchun javobgarlikni oshirish orqali ichki bozor- da narxning shakllanish tartibini boshqarishda bozor mexanizmlarini joriy qilish;
  
• 
  mahsulotlar, ishlar va xizmatlarga narxlami deklaratsiya qilish tartibini bosqichma-bosqich qisqartirish hamda keyinchalik 2020-yil- da uni bekor qilish.
  

Hozirda O‘zbekistonRespublikasini yanadarivojlantirishbo‘yicha harakatlar strategiyasida ko‘rsatilgan ustuvor yo‘nalishlariga ko‘ra, 2017-yilda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, ayniqsa, valyuta bo- zori holati ustidan tizimli monitoringni amalga oshirish, zamriyat tug‘ilganda, milliy valyuta va ichki bozordagi narxlaming barqaror- ligini oshirish, makroiqtisodiy muvozanatni saqlash va yuqori iqti- sodiy o‘sish sur’atlarini ta'minlashga yo‘naltirilgan qonunchilikni ta- komillashtirish ishlarini olib borish ko‘zda tutilmoqda.

Xulosalar

1. 
   Narx o‘zida faqat naflilik yoki ijtimoiy mehnat sarflarining biri- ni emas, balki har ikkalasining bir vaqtda puldagi ko‘rinishini ifoda etadi. Demak, narx - real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xiz- matlaming ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasidir.
   
2. 
   Narxning darajasiga ta'sir etuvchi omillami bilish muhim aha- miyatga egadir. Bulardan asosiylari qiymat yoki ishlab chiqarish sarflari; tovaming naflilik darajasi; mazkur tovarga talab va taklif nis- bati; raqobat holati; davlatning iqtisodiy siyosati, pulning qadr-qim- mati va h.k. hisoblanadi. Bu omillar ichida tovar qiymati va nafliligi uning narxini belgilovchi asos bo‘lib xizmat qiladi.
   
3. 
   Narx quyidagi asosiy vazifalami bajaradi: muvozanatlikni ta’minlash vazifasi; qiymat va naflilikni hisobga olish vazifasi; tartib- ga solish vazifasi; raqobat vositasi vazifasi; ijtimoiy himoya vazifasi.
   
4. 
   Narxning juda ko‘p turlari mavjud bo‘lsada, ulaming barchasi bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan, chunki ularda jamiyatdagi iqtisodiy resurslaming ishlatilish samarasi o‘z ifodasini topadi.
   
5. 
   Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan barcha mamlakatlarda davlatning narx so- hasidagi siyosati ko‘p jihatdan narxlami erkinlashtirish, milliy bozor narxlarini jahon bozori narxlariga yaqinlashtirishga qaratiladi.
   
6. 
   O‘zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilishning o‘ziga xos tamoyil- lari, mamlakatdagi vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga olinib, narxlami asta-sekinlik bilan va bosqichma-bosqich erkin- lashtirish yo‘li tanlab olindi.
   
7. 
   Respublikada narxlami bosqichma-bosqich erkinlashtirish aho-
   

lini ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy himoyalash tadbirlari bilan birga olib borildi. ■

Asosiy tayanch tushunchalar

Narx - real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlaming ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasi.