9-mavzu. Jahon agrar inqirozi va ikkinchi ilmiy-texnik inqilobi (XIX asr oxiri-xx asr boshi) Tayanch atamalar va iboralar

 
9.2. Ikkinchi ilmiy-texnika inqilobi va jahon ishlab chiqarish 
kuchlarining rivojlanishi 
XIX asr oxiri XX asr boshlarida jahon ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi o‘ta yuqori sur’atlarda amalga oshdi, natijada jahon sanoat ishlab 
chiqarishi hajmi o‘sdi. 
Bu o‘sish shu davrda amalga oshgan ilmiy-texnik inqilobi (ITI) bilan 
bog‘liq. 
Ilmiy inqilob. XIX-XX asrlar chegarasida ilmiy tafakkur asoslari mutlaq 
o‘zgardi; tabiatshunoslik yuksaldi, fanning yagona tizimini yaratish 
boshlandi. Bunga elektron va radioaktivlikni ixtiro qilinishi sababchi bo‘ldi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida fanning ishlab chiqarish bilan aloqasi 
yanada 
mustahkamlanib tizimli xarakterga ega bo‘ldi, fanning texnika bilan 
o‘zaro aloqasi o‘rnatildi, fan jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchiga 
aylandi. 

---

Elektr. Elektr asosida sanoat va transportning yangi energetik asosi 
yaratildi, ya’ni yirik texnik muammo echildi. 1867 yilda Germaniyada 
V.Simens tomonidan elektromagnit generatori ixtiro qilindi. 
Elektr energiyasiga ehtiyoj muntazam oshib borishi natijasida yangi 
tipdagi dvigatellarni (kuchliroq, tejamliroq) ixtiro qilish ehtiyoji paydo bo‘ldi. 
Issiqlik turbinalari bilan birga gidravlik turbinalarni joriy etish ustida 
ishlar olib borildi. Gidravlik turbinalar birinchi bo‘lib Niagara 
gidroelektrstansiyasida 1896 yilda o‘rnatildi. 
Ichki 
yonish 
dvigatellari 
katta 
ahamiyat 
ega 
edi. 
Suyuq 
yoqilg‘i(benzin)da ishlaydigan bunday dvigatellarni 1880-yillarda nemis 
muhandislari G. Daymler va K. Benslar yaratishdi.
1
Elektrotexnika. Elektrotexnika eng etakchi tarmoqlardan biriga aylandi, 
uning tarmoqchalari rivojlandi. Yirik sanoat korxonalarini qurilishi, katta 
shaharlarning o‘sishi, elektr energiyasi ishlab chiqarishni o‘sishi natijasida 
elektr yorig‘ligidan foydalanish keng tarqaldi. 
Ikkinchi ITI 
– bu elektrotexnikaning 
aloqa vositalari texnikasi 
tarmog‘ini 
rivojlanish davri hisoblanadi. XIX asr oxirida simli telegraf apparaturasi 
takomillashtirildi, 80-yy. boshida esa telefon apparaturasi amaliyotda 
qo‘llanila boshlandi. 
Ikkinchi ITIning eng muhim yutuqlaridan biri - 
radioni
(radito‘lqinlarga 
asoslangan simsiz elektraloqa) ixtiro qilinishidir. 
Metallurgiya. Ikkinchi ITI faqatgina yangi tarmoqlarni yaratilishi bilan 
emas, balki eski tarmoqlarni takomillashtirilishi bilan ham ajralib turar edi. 
Birinchi navbatda 
– metallurgiya.
Mashinasozlik, kemasozlik, harbiy sanoat, temiryo‘l transporti kabi 
tarmoqlarning jadal rivojlanishi qora metallga talabni oshib ketishiga olib 
keldi. Metallurgiyada texnik yangiliklar kiritildi. Domna pechlari hajmi 
kattalashdi. 
Transport. Transport - 
ikkinchi ITIning muhim yo‘nalishiga aylandi, 
transportning yangi turlari paydo bo‘ldi va mavjud vositalari takomillashtirildi. 
Tashish hajmi va tezligini oshirish ehtiyoji temiryo‘l texnikasini 
takomillashtirishga sababchi bo‘ldi. XIX asr oxirida po‘latdan ishlangan 
temiryo‘l relslariga o‘tish yakunlandi. Po‘lat ko‘pincha ko‘priklar qurilishida 
keng qo‘llanilar edi. 
Ikkinchi ITI davrida paydo bo‘lgan transportning yangi turi – 
avtomobil 
transportidir
. Birinchi avtomobillar nemis muhandislari G. Daymler va K. 
Benslar tomonidan yaratildi. Avtomobillarni sanoat miqyosida ishlab 
chiqarish bir necha mamlakatda birdaniga 90-yillarda boshlandi. 
XIX va XX asrlar chegarasida paydo bo‘lgan transportning yangi turi – 
havo transportidir. 
U ikki turga bo‘linadi – birinchisi – havodan engil 
apparatlar 
– dirijabllar, ikkinchisi – havodan og‘ir apparatlar – samolyotlar 
(aeroplanlar). 
1
История мировой экономики: Учебник для вузов / Под ред. Г.Б. Поляка, А.Н. 
Марковой. — 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007.- С.404.

---

Texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish. Xom ashyoni kimyoviy 
usullar bilan qayta ishlanishini ishlab chiqarishning barcha tarmoqlariga kirib 
borishi ITI uchun xarakterli hisoblandi. Mashinasozlik, elektrotexnika, tekstil 
sanoati tarmoqlarida sintetik tolalar kimyosi keng qo‘llanila boshlandi. 
ITIning eng katta yutug‘i kreking-jarayon hisoblanadi. Bunda yuqori 
bosim va issiqlik ta’sirida neft parchalanadi. Bu benzin ajratib olishni keskin 
oshirib yubordi. 
Ikkinchi ITI engil, poligrafiya va sanoatning boshqa tarmoqlarini 
takomillashtirish uchun ko‘pgina yangiliklarni joriy etdi. 
Harbiy texnika. 
Ikkinchi ITIda harbiy texnikadagi yutuqlar katta edi. 
Uning rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: 
1) O‘qotar qurolni avtomatlashtirish. 
2) Artilleriyani avtomatlashtirish. 
3) Portlovchi moddalarni ishlab chiqarish. 
4) Havoda uchish va aviatsiya vositalaridan keng foydalanish. 
5) Yirik suv(osti)usti kemalarini yaratish. 
O‘qotar qurolni avtomatlashtirish. 
Amerikalik muhandis X.Maksimning 
pulemyotlari ixtiro qilindi (1883) va qurollanish uchun qabul qilindi. 
Avtomalashtirilgan miltiqlarning bir necha turlari yaratildi. 
Artilleriyani avtomatlashtirish. 
Birinchi jahon urushidan oldin va urush 
davomida yangi tezotar zambaraklar (yarimavtomat va avtomatik) yaratildi. 
To‘p otish uzoqligi 16-18 km.dan 120 km.gacha uzaydi. 
Portlovchi moddalarni ishlab chiqarish. 
Ularni ishlab chiqarish keskin 
oshib ketdi. Yangi ixtirolar (tutunsiz porox) amalga oshirildi, azot ishlab 
chiqarish (portlovchi moddalar uchun xom ashyo) rivojlantirildi. 
Havoda uchish va aviatsiya vositalaridan keng foydalanish. 
Samoletlar 
faqatgina harbiy razvedkani amalga oshirmasdan, balki qiruvchi funksiyasini 
bajarardi. 1915 yil yozidan boshlab samolyo
tlarga pulemyotlar o‘rnatila 
boshlandi. 
Yirik suvusti(osti) kemalarini yaratish. 
Suv osti kemasi real voqelikka 
aylandi. XIX asr yakunida suv osti kemalari bir necha mamlakatlarda 
yaratildi. Ushbu kemalar suv ustida ichki yonuv dvigateli yordamida 
harakatlantirilsa, suv ostida elektrodvigatel yordamida harakatga keltiriladi. 
Ikkinchi ITI natijalari. Birinchi jahon urushi harbiy texnikani 
rivojlantirilishiga olib keldi. Natijada ikkinchi ITI sanoat ishlab chiqarilishining 
turli sohalarini qamrab oldi. Texnik
a progressi sur’atlari juda yuqori bo‘lib 
ixtirolar soni minglab hisoblanar edi. Eng ko‘p ixtirolar amerikalik T.Edison 
tomonidan patentlashtirilgan edi 
– 1000 dan oshiq. 
1. Ikkinchi 
ITI o‘z xarakteriga ko‘ra XVIII-XIX asrlardagi sanoat 
to‘ntarilishi (inqilobi)dan farq qilar edi. Uning natijalari – ishlab chiqarish 
texnikasi va texnologiyasidagi o‘zgarishlar, mashina industriyasining qayta 
ta’mirlanishi, fanni «kichik fan»dan «katta fan»ga aylanishi. Shu sababdan 
uni sanoat inqilobi emas 
Ilmiy-texnika inqilobi 
deb ataladi. 
2. 
ITI ko‘pgina sanoat ishlab chiqarishlarini paydo bo‘lishiga olib keldi: 
elektrotexnika, kimyo, neft qazib olish, neftni qayta ishlash va neftkimyo, 

---

avtomobil sanoati, samolyotsozlik va boshq. 
3. Faqatgina tarmoqlarning emas, balki kichik tarmoqchalarning 
diversifikatsiyasi amalga oshdi. Transport mashinasozligi rivojlandi 
(lokomotivlar, avtomobillar, samolyotlar, daryo va dengiz kemalari, 
tramvaylar ishlab chiqarish). 
4. Mashinasozlikning yangi tarmoqlarini jadal rivojlanishi qora 
metallurgiya tarkibini o‘zgarishiga olib keldi – po‘latga talab oshishi natijasida 
uni ishlab chiqarish cho‘yan ishlab chiqarishdan oshib ketdi. 
5. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi texnik siljishlar va yangi 
tarmoqlarni jadal rivojlanishi jahon sanoat ishlab chiqarish tarkibining 
o‘zgarishini taqazo etdi. 
Ikkinchi ITI natijasida individual mulk shakli o‘rniga 
aksioner
mulk 
asosiy bo‘lib qoldi, qishloq xo‘jaligida esa – 
fermerlik
, 
kooperativ
mulk va 
munitsipal
mulk rivoj topdi. 
Tarixning bu bosqichida sanoat rivojlanishi bo‘yicha jahonda 
etakchilikni yosh kapitalistik mamlakatlar 
– AQSh va Germaniya egallashdi, 
Yaponiya tez o‘sa boshladi, sobiq etakchilar Angliya va Fransiya esa orqada 
qola boshlashdi. 
Kapitalizmning monopolistik bosqichiga o‘tish davrida jahon iqtisodiy 
taraqqiyot markazi Yevropadan Shimoliy Amerikaga ko‘chdi. Iqtisodiy 
rivojlanish darajasi bo‘yicha etakchi mamlakat bo‘lib Amerika Qo‘shma 
Shtatlari tan olindi. 
O‘z-o‘zini nazorat qilishga oid savollar 
1. Agrar inqirozning sanoat inqiroziga aylanib (ulanib) ketishining asosiy 
sabablari nimada? 
2. Ikkinchi ilmiy-texnika inqilobining iqtisodiy taraqqiyotdagi ahamiyati 
nimadan iborat? 
3. Sanoat inqilobi bilan ilmiy-texnika inqilobining farqli jihatlari nimada? 
4. Ikkinchi ilmiy-
texnika inqilobining harbiy texnikani rivojidagi o‘rni 
qanday?