9-mavzu: Issiqlik nurlanishining kvant xarakteri. Plank formulasi. Tashqi fotoeffekt. Moddaning to‘lqin xususiyatlari. Noaniqlik qoidasi

Mikrozarralar dualizmi. De-Broyl g‘oyasi: Yorug‘lik dualizmini chuqur anglagan de-Broyl foton kabi, tinchlikdagi massasi nolga teng bo‘lmagan boshqa mikrozarralar ham to‘lqin tabiatiga ega bo‘lishi kerak degan g‘oyani dadil ilgari surdi. 1924-yili de-Broyl «Kvantlarga doir izlanishlar» deb atalgan doktorlik himoyasida, shunday fikrni berdi: «agar yorug‘lik nuri ko‘p hollarda o‘zining korpuskulyarlik xususiyatini namoyon etar ekan, nima uchun elektron ham to‘lqin xususiyatiga ega bo‘lmasligi kerak». Bu fikrni keyin yanada rivojlantirib, o‘zining «Fizikada inqilob» kitobida to‘lqin xarakterga ega bo‘lgan yangi mexanika yaratish kerak dedi. Haqiqatan ham dastlabki paytda kvant mexanika fani to‘lqin mexanika deb atalgan. Natijada de-Broylning zarralar dualizmi degan gipotezasi vujudga keldi. Shunday qilib, de-Broyl mikrozarralar dualizmini nazariyasini ishlab chiqdi va bu nazariyaning miqdoriy munosabatini topdi. De-Broyl g‘oyasiga binoan (11.6) formulani harakatdagi istalgan zarraga qo‘llash imkoni bo‘ldi. Elektron aniq impulsga
(11.7)
ga ega bо‘lishi mumkin, bunda m-elektronning relativistik massasi, - elektronning tezligi (11.7) munosabatdan kо‘rinib turibdiki, elektronga - chastotaga ega bо‘lgan tо‘lqinga xarakteristika berdik. (11.7) tenglikdan elektronning tо‘lqin uzunligi

(11.8)
ga teng. bu to‘lqin zarrachalari uchun De-broyl to‘lqin uzunligi deyiladi.
Noaniqlik munosobati. Klassik mexanikada zarrachalar asosiy xossaga ega: har qanday zarracha vaqtning istalgan paytida fazoda qat’iy aniq joyni egallaydi (koordinatani), ma’lum bir impulsga va tezlikka ega bo‘ladi (tinchlikdagi massasi nolga teng bo‘lmagan zarrachalar uchun).
Demak, bir vaqtning o‘zida klassik fizikada zarrachalar sistemasining holati barcha koordinatalar va ularga mos barcha impulslar to‘plami orqali to‘la xarakterlanadi.
Mikrozarrachalarning o‘qidagi vaziyati biror noaniqlik bilan ma’lum bo‘lsin, binobarin zarrachalar qayerdadir va orqali tursin, to‘lqin nazariyasiga asosan zarrachaning vaziyati biror noaniqlik bilan ma’lum degan to‘lqin funksiya amplitudasi ga teng kesmadagina noldan farq qilgan deb tavsiflaylik, bu to‘lqin paketi bo‘ladi.Bu to‘lqinlarni to‘lqin vektori bilan ifodalaymiz , bu tengsizlikni ikki tomonini ga ko‘paytiramiz bundan bo‘ladi. Bu munosobatda va bir vaqtda aniq qiymatlarda ega kelib chiqadi, masalan, ning qiymati aniq bo‘lsa u holda bo‘ladi, demak hech qanday aniq qiymatga ega bo‘lmaydi va aksincha agar va lar ma’lum va chegaralarda noaniq bo‘lsa bunda ular orasida munosobat mavjud bo‘ladi. Bu munosobatdan qanchalik kichik bo‘lsa shunchalik katta bo‘ladi. Xuddi shunday va . Bularga