9-mavzu: global jarayonlar va barqaror taraqqiyot reja: 1

Iqtisodiy rivojlanishning notekisligi
. Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish va 
yangi xalqaro iqtisodiy tartib o„rnatish hozirgi davrning global muammolari orasida alohida o„rin 
egallaydi, chunki bu erda vujudga kelgan xalqaro munosabatlar tizimi beqarorlashuvining kuchli omillari 
yashirinib yotadi. So„nggi yillarda dunyo miqyosida yalpi mahsulot ishlab chiqarish o„sgani holda, boylar 
va kambag„allar, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o„rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish 
darajasidagi ulkan tafovut yanada oshdi. Bu muammo ba‟zan «boy Shimol» va «qashshoq Janub» 
o„rtasidagi qarama-qarshilik sifatida ham tavsiflanadi.
1960-yillarda aksariyat mamlakatlarning to„g„ridan-to„g„ri mustamlaka qaramligidan xalos bo„lish 
jarayoni yangi, lekin o„zgacha tusdagi qaramlik o„rnatilishiga olib keldi. Urushdan keyingi davrda jahon 
savdosining o„sishi va davlatlararo aloqalarning kuchayishi yuz berdi. Ayni vaqtda G„arb davlatlari 
iqtisodiyotida monopoliyalashuv jarayoni kuchaydi va transmilliy korporatsiyalar paydo bo„la boshladi. 
Ular arzonroq ishchi kuchi topish va atrof muhitni muhofaza qilishga qo„shimcha xarajatlardan qutulish 
maqsadida mehnat sarfi katta bo„lgan va ekologik jihatdan iflos ishlab chiqarishlarni rivojlanayotgan 
mamlakatlarga eksport qila boshladilar. Bu hol, bir tomondan, rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda 
atrof muhitni himoya qilish uchun ommaviy harakatning faollashuvi va ekologik qonunchilikning yanada 
keskinlashuvi bilan, boshqa tomondan esa, rivojlanayotgan mamlakatlar o„zining qashshoqligi tufayli, 
qat‟iy ekologik me‟yorlar va bu bilan bog„liq cheklov choralari joriy etishni o„ziga doim ham ep ko„ra 
olmasligi bilan izohlanar edi.
So„nggi o„n yilliklarda vaziyat yana rivojlanayotgan mamlakatlar zarariga o„zgara boshladi. 
Rivojlangan mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha jabhalariga va iqtisodiyotga kompyuterlar va 
mikroelektronika jadal sur‟atlarda joriy etila boshladi. Shuningdek texnologik novatsiyalar va yangi 
(yuksak) texnologiyalar roli ham sezilarli darajada oshdi, bu esa ishlab chiqarishga ma‟lumotli, malakali 
ishchi kuchini jalb qilishni taqozo etdi. Shu sababli iqtisodiy o„zaro aloqalar va jahon savdosi asosan 
iqtisodiy rivojlangan davlatlar o„rtasidagi almashinuv hisobiga amalga oshirila boshladi, rivojlanayotgan 
mamlakatlar esa, agar ular ko„p miqdorda xom ashyo resurslariga ega bo„lmasa, jahon bozoridan siqib 
chiqarildi.

---

O„zbekistonda esa, mustaqillik yillarida “...yalpi ichki mahsulot 3,5, aholi jon boshiga 
hisoblaganda esa 2,5 baravar o„sdi, o„rtacha ish haqi 14 baravar oshdi. Davlatning ijtimoiy soha va 
ijtimoiy muhofaza uchun sarf xarajatlari 5 baravardan ziyodroq ko„paydi. Har yili davlat byudjetining 50 
foizi ijtimoiy sohaga yo„naltirilmoqda
7
.