9-mavzu. Agrar munosabatlar va agrobiznеs reja

Natijasida vujudga keladigan qo’shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi, hamda u differentsial renta deb ataladi.
Qishloq xo’jaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi - yerning miqdori va sifatini tabiatning o’zi cheklab qo’ygan, uni inson ko’paytirishga kodir emas.
Shuning uchun qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini faqat yaxshi unumdor yer uchastkalarida to’plash mumkin emas. Agar ishlab chiqarilgan mahsulot to’lovga qodir talab bilan ta’minlangan bo’lsa, yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi jihatidan yomon sharoit qishloq xo’jalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy normal sharoit hisoblanadi. Natijada o’rtacha yoki yaxshi yerlarda xo’jalik yurituvchi ishlab chiqaruvchilar qo’shimcha mahsulot va yuqori foyda oladilar.
Demak, differentsial renta hosil bo’lishining tabiiy sharti miqdori cheklangan yerning sifati (unumdorligi) dagi farqlardir, uning ijtimoiy-iqtisodiy sababi esa foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil xo’jalik yuritishdir.
Differentsial renta o’zining kelib chiqish sharoitlarga qarab differentsial renta I va differentsial renta II ga bo’linadi.
Differentsial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog`liq bo’lgan, sanoat markazlariga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yaqin joylashgan serunum yer uchastkalarida vujudga keladi. Differentsial renta I ning hosil bo’lishini shartli misol yordamida ko’rib chiqamiz (11.1-jadval).
11.1 -jadval
Differentsial renta I ning hosil bo’lishi

Yer uchast-kasi	Ijti- moiy ishlab chiqarish xarajat-lari(so’m)	O’rtacha foyda (so’m)	Ijti- moiy qiymat (so’m)	Yalpi mahsu- lot (tonna)	Mahsu- lotning induvi-dual qiymati	Ijti- Moiy Qiymat -bozor Narxi (so’m)	Yalpi sotil-gan mah-sulot (so’m)	Dif-feren- tsial renta 1 (so’m)
A	8000	200	10000	20	500	500	10000	-
B	8000	200	10000	25	400	500	12500	2500
V	8000	200	10000	30	333	500	15000	5000

Misolimizdagi uch xil yer uchastkalaridan olingan mahsulotning ijtimoiy qiymati bir xil, ya’ni 10000 so’mni tashkil qiladi. Yalli hosildorlik A uchastkasida 20 tonna, B va V uchastkalarda 25 va 30 tonnani tashkil qiladi. Har bir uchastkadan turlicha hosil olinganligi tufayli ularda yetkazilgan mahsulotlarning individual qiymati ham turlicha bo’lib chiqadi. ya’ni, A uchastkasida har bir mahsulot birligining qiymati 500 so’m bo’lsa, B uchastkasida 400 so’m, V uchastkasida esa 333 so’mni tashkil qiladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari sifati yomon uchastkada yetishtirilgan mahsulot narxida sotiladi (misolimizda 500 so’m). Natijada yomon yer uchastkasi (A) o’zining yakka ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash va foyda R. olish imkoniga ega bo’ladi. O’rtacha (B) va yaxshi (V) yer uchastkalarida esa yomon yer uchastkasi (A)ga nisbatan 2500 va 5000 so’m miqdorda qo’shimcha daromad olinadi.

Bu olingan qo’shimcha daromad yerning tabiiy unumdorligi bilan bog`liq bo’lgan differentsial renta I ni tashkil qiladi. Differentsial renta II xo’jaliklarni intensiv rivojlantirish, yerning hosildorligini oshirish uchun qo’shimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya’ni qishloq xo’jaligida kimyoviy o’g`itlarni qo’llash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish darajasi bilan bog`liq holda vujudga keladi.
Bu holni biz 11.2-jadvalda shartli misol bilan ifoda etishimiz mumkin.
11.2-jadval