9-ma’ruza: Maxsus transformatorlar turlari. Avtotransformatorlar. O‘lchov transformatorlari. Payvandlash transformatorlari Reja

---

9-ma’ruza: Maxsus transformatorlar turlari. Avtotransformatorlar. O‘lchov 
transformatorlari. Payvandlash transformatorlari 
Reja: 
1. Ko’p cho’lg’amli transformatorlar 
2. Avtotransformatorlar 
3. Ketma-ket transformatorlar 
1. Ko’p cho’lg’amli transformatorlar 
Sanoatda ikki cho’lg’amli transformatorlardan tashqari ko’p miqdorda uch cho’lg’amga
ega bo’lgan kuch transformatorlari ishlab chiqariladi. Kichik quvvatdagi transformatorlar
esa odatdagidek bir necha kuchlanishga mo’ljallangan bir necha cho’lg’amga ega. Barcha
kuch transformatorlari uyurma tok oqadigan magnit simiga ega. Agar uyurma toklarni
ekvivalent konturini alohida cho’lg’am deb hisoblasak shunday xulosaga kelish mumkinki
barcha transformatorlar uch cho’lg’amlidir.
Ko’p cho’lg’amli transformatorlarda bitta sterjenda bir necha cho’lg’am joylashgan.
Bir fazali cho’lg’amlar soni bir xil bo’lganda m-cho’lg’amli transformatorni
ko’ribchiqamiz. (2.64rasm) m cho’lg’am umumiy F
m
ishchi oqimni o’tkazadi deb
hisoblaymiz. Shuning uchun har bir cho’lg’amning o’zining o’tkazuvchanlik oqimi mavjud.
Bunda m-cho’lg’amli transformatorni tenglashtiruvchisi quyidagi ko’rinishga ega. 
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
(9.1) 
Bu yerda: r
1
, r
2
,….r
i
,…..r
m
- cho’lg’amning aktiv qarshiligi; L
1
, L
2
,…...L
i
,…L
m
-
cho’lg’amning induktivligi;
,
va h.k; M
12
, M
21
, …...,M
1i
, 
M
2i
,…..M
im
..- cho’lg’amlar orasidagi o’zaro induktivlik;
, 
,…..
…..
-
cho’lg’amlarningtarqalganinduktivligi; u
1
..… u
,
, i
1……….
i
m
- kuchlanishga muvofiq m-
cho’lg’amlardagi va transformator cho’lg’amlaridagi tok. 
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖
‖

---

9.1- rasm. Ko’p cho’lg’amli bir fazali transformator 
9.2 da kuchlanish oldidagi (+) belgisi transformatordagi bu cho’lg’amlarga quvvat
berilganini bildiradi. 
Agar tenglamani echishda kuchlanish manfiyga o’tib qolsa bu cho’lg’amlardan aktiv
quvvatni echish kerakligini bildiradi. 
m-cho’lg’amli transformatorlar tenglamasini alohida holat deb olsak ko’p cho’lg’amli
kuch transformatorlari orasida ko’p tarqalgan uch cho’lg’amli transformatorlarning
tenglamasi kelib chiqadi.
Uch cho’lg’amli transformatorlarning har bir sterjenida 3 ta cho’lg’am bor. (9.2- 
rasm). Sterjenga yaqin joylashgan cho’lg’am birinchi past kuchlanishga ega. Ikki 
cho’lg’amli transformatorlar kabi uch cho’lg’amli transformatorlar ko’p hollarda uch
fazalidir. 
9.2 - rasm. Uchcho’lg’amlitransformator 
Uchcho’lg’amlitransformatorlartenglamasibittabirlamchicho’lg’ambilanvaharxilkuchlanishgaega
bo’lganikkilamchicho’lg’amlar9.1danolinadi; 
almashtirish yo’li bilan o’rnatilgan rejimdagi 9.3 formulani olamiz. 
(9.3 ) 
Transformatorni keltirilgan cho’lg’amlar sonini hisobga olib
,
,
va barcha o’zaro induktivliklar bir xildir, 1- cho’lg’am
uchun 
(9.4) 
formulaga ega bo’lamiz. 
Ikki cho’lg’amli transformatorlar kabi 
(9.5).
Bunda 
(9.6) 
Bu yerda:
- birlamchi cho’lg’amni induktiv qarshiligi
. 
Shunday qilib e
1
=-j
birlamchi cho’lg’am tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega 
(9.7) 
Shu bilan birga transformatorni ikkita ikkilamchi cho’lg’ami uchun tenglama kelib
chiqadi. 
(9.8) 
(9.9) 

---

Shunda uch cho’lg’amli transformatorning tenglamasi quyidagicha bo’ladi 
{
(9.10) 
Bu tenglamalarda cho’lg’amlarning to’liq qarshiligi
;
ga teng. 
Uch cho’lg’amli transformatorlarning muvofiqlashgan vektor diagrammasi 2.66 rasmda
ko’rsatilgan. 
2.106 formula uchun va uch cho’lg’amli transformatorni (2.66 rasm)vektor diagrammasi
radial joylashuv sxemasi to’g’ri keladi.(9.3 rasm). 
9.3- rasm. Uch cho’lg’amli transformatorning vector diagrammasi 
9.4- rasm . Uch cho’lg’amli transformatorning joylashuv sxemasi 

---

9.5 - rasm. Uch cho’lg’amli transformatorlarda parametrlar joylashish sxemasini aniqlash
uchun qisqa tutashuv tajribasi. 
Vektor diagramma va sxemalar joylashuvidan kelib chiqib bitta II-cho’lg’amda
yuklama o’zgarganda ikkilamchi cho’lg’amda ham kuchlanish o’zgarishi kuzatiladi. Tok
yuklamasi o’zgarganda cho’lg’amlarda tok oshib ketadi. Bunda magnitlangan tok va uch
cho’lg’amli transformator oqimi umuman o’zgarmaydi. Ikkinchi cho’lg’amlarning birida
yuklamaning ta’sir qilish darajasi boshqasiga z
1
qarshilikka bog’liq, chunki z
1
qarshilik
qanchalik kata bo’lsa 1-cho’lg’amlarda kuchlanish tushadi va EYUK da o’zgarish
ko’payadi. 
Agar uch cho’lg’amli transformatorning joylashuv sxemasida z
0
kuchlanishni cheksiz
desak joylashish sxemasini qarshiliklari tufayli hosil bo’lgan 3 ta konturni anglash qiyin
emas. Shuning uchun joylashish sxemasi parametrlarini aniqlash uchun qisqa tutashuv
bo’yicha 3 ta tajriba o’tkazish zarur (2.68 rasm). Bu tajribalarda navbat bilan transformator
cho’lg’amlari tutashadi va ajraladi.Bunda har bir tajribada bitta qarshilik inkor qilinadi. 
Birinchi tajribada 
(9.11) 
Ikkinchi tajribada 
(9.12) 
Uchinchi tajribada 
(9.13) lar aniqlanadi. 
Qisqa tutashuvni 3 ta tajribasida sxemalar joylashuv parametrlarini aniqlash mumkin. 
; (9.14) 
(9.15) 
; (9.16) 
Magnitlashgan kontur qarshiligi ikki cho’lg’amli transformatorlar uchun ham salt
ishlash tajribasidan kelib chiqadi. Shunu nazarda tutish lozimki qisqa tutashuv
tajribasidan cho’lg’amlar qarshiliklari induksiyasining teng summalari qarshiliklari
,
,
qisqa tutashuv tajribasidan aniqlanadi.
, 
,
cho’lg’amlar
qarshiligining induktiv qiymati bir-biriga nisbatan cho’lg’amlar joylashuviga bog’liq va
transformator sterjeniga bog’liq. Qisqa tutashuv tajribasidan
, 
,
ni aniqlashda
induktiv qarshilikning manfiy qiymati olinadi. 
Uch cho’lg’amli transformatorning cho’lg’amlarida kuchlanish o’zgarishi ikki
cho’lg’am uchun aniqlanadi; 
va
Cho’lg’amlarning bunday bajarilishida GOST barcha 3 cho’lg’amlar uchun quvvatni
belgilaydi 
Cho’lg’amlarning bunday bajarilishida transformator
quvvatni ikkilamchi
cho’lg’amlardan biriga berishi mumkin. 
Avval quyidagi cho’lg’amlardagi transformatorlar ishlab chiqarilgan. 

---

9.6 - rasm. Ikkita bir va bitta ikki cho’lg’amli bir fazali 3 cho’lg’ali transformator. 
Bu transformatorlarga mis kam sarflangan. Ularda bir cho’lg’amda
quvvatni
yoki 2/3 quvvatni yo’naltirish mumkin bo’lgan. Uch cho’lg’amli transformatorlar Y/Y
0
– 0 
-11 yoki
- 11 – 11 ulanish sxemasiga ega. Bir fazli uch cho’lg’amli
transformatorlar nol ulanish guruhiga ega. Transformartor pasportida qisqa tutashuv
,
,
kuchlanishi ko’rsatilgan. 
Uch cho’lg’amli transformatorlar ikkita generator chiqishiga ulangan ikkita bir
cho’lg’amga ega bo’lgan transformatorlarni kuchaytiruvchi sifatida qo’llaniladi. 3- 
cho’lg’ami esa yuqori voltli tarmoqqa ulanadi. Bu holatda uch fazali guruhga ulangan
uchta transformator qo’llaniladi. Bir fazali uch cho’lg’amli transformatorning sxemasi 2.69
rasmda ko’rsatilgan. 
Birlamchi cho’lg’amlar har xil sterjenlarda joylashgan bo’laklarining yuqori
kuchlanishli ikki cho’lg’am ikkita parallel tarmoqqa ega.
Transformator (G
1
yoki G
2
) generatorlardan biri o’chirilganda
ham ishlay oladi. Bunda ikkilamchi cho’lg’amdagi tok ikki 
parallel tarmoqlardan birida oqadi. Bu sxemada ko’rinib
turibdiki uccho’lg’amli transformator birlamchi konstruksiyada
ikkita ikki cho’lg’amli transformatorni bog’lab turibdi. 
Ikkita birlamchi cho’lg’amlarga ega bo’lgan uch
cho’lg’amli transformatorlar bu cho’lg’amlarda har xil
nominal kuchlanishga ega. G
1
va G
2
generatorlarni
kuchlanishlari teng bo’lmaganda I
3
tok parallel tarmoqlarda
teng taqsimlanmaydi. 
Bunda U
1
va U
2
kuchlanishlarni aniqlaydigan F
1
va F
2
oqimlar har xil bo’ladi. Bu esa
sterjenlardagi to’yinishni har xilliligiga , po’latdagi isrofni bir xilda taqsimlanmasligiga
olib keladi. 
Uch cho’lg’amli transformatorlarni ko’rib chiqilgan nazariyasini to’rt cho’lg’amli va ko’p
cho’lg’amli transformatorlarga ham qo’llash mumkin.