9-ma’ruza: Maxsus transformatorlar turlari. Avtotransformatorlar. O‘lchov transformatorlari. Payvandlash transformatorlari Reja

2. Avtotransformatorlar 
Elektromagnit energiyani qayta hosil qilish, transformatorlarda energiyani bir
cho’lg’amdan boshqasiga uzatish magnit maydoni yordamida amalga oshiriladi. Uning
energiyasi magnit uzatgichda yig’iladi. Avtotransformatorlarda energiya uzatish magnit
maydoni va birlamchi va ikkilamchi cho’lg’amlar orasidagi elektr aloqasi hisobiga amalga
oshiriladi.(2.70 rasm) 
2.70 sxemadagi avtotransformator 2.71 rasmdagi kabi
boshqacha ko’rsatilishi mumkin. Bu sxemada transformatsiya koeffitsienti 1 ga yaqin
bo’lgan transformatorlarga nisbatan avtotransformatorni afzalligi ko’rsatilgan. 
Transformatorlarda birlamchi va ikkilamchi cho’lg’amlardagi toklar bir-biriga qaratilgan
yo’nalishda yuboriladi. Shuning uchun avtotransformatorlarda transformatsiya koeffitsienti
da uncha katta bo’lmagan cho’lg’am joylashishi hisobiga misni tejashga
erishiladi. Agar
bo’lsa barcha quvvat birlamchi va ikkilamchi cho’lg’amlar

---

orasida elektr aloqasi hisobiga uzatiladi. Transformatsiya koeffitsienti katta bo’lganda
avtotransformator massasining kamayishi transformator bilan taqqoslanganda to’g’ri
kelmaydi. Bunda avtotransformatorni qo’llash maqsadga muvofiq emas. 
 
 
 
 
9.7- rasm. Avtotransformator 
cho’lg’amlarini ulanish sxemasi9.8 - rasm. Avtotransfrmatorni ko’rinishi o’zgargan sxemasi 
Barcha joyda (110 va 220; 220 va 330; 330 va 500; 500 va 750 kv) qo’shimcha
kuchlanishlar hosil qilishda faqat avtotansformatorlardan foydalaniladi. energotizimi
uchun ko’pincha kuchlanishlarni hosil qiladigan eng yuqori quvvatga ega bo’lgan
qurilmalar qurish talab qilinadi. Transformatorlar va avtotransformatorlarning o’lchami
temiryo’l o’lchamlari va ularni yasovchi zavodlari, ularni ishlaydigan joyiga eltish
imkoniyatlari bilan limitlashtiriladi. Avtotransformator aktiv materiallarini kam isrof
qilganligi uchun berilgan o’lchamlarda katta quvvatda bajarishi mumkin transformatorga
qaraganda. 
Avtotransformatorlar shuningdek past kuchlanishli tarmoqlarda kam quvvatli
kuchlanishga ega bo’lgan labaratoriya regulyatorlari
sifatida
qo’llaniladi. Bu avtotransformatorlarda kuchlanishni
boshqarish
cho’lg’am buralishlaridagi sirpanuvchi kontaktlarni
joylashishi
asosida amalga oshiriladi. Qo’shni buralishlar
tutashganda latorni ichiga buralish tutashuvlar
kirmaydi. 
Chunki toklar tarmog’i va cho’lg’amlarda joylashgan
kuchlanishlar avtotransformatorlarda bir-biriga yaqin
joylashgan
va bir-biriga qarab yo’naltirilgan. 
Loyihalashda 
avtotransformatorlar
transformatorlardan amaliy jihatdan farqlanmaydi.(9.9
rasm)
Magnit oqimi sterjenlarida ikkita cho’lg’am
joylashgan. Xulosa ikki cho’lg’amdan va umumiy nuqtadan olinadi. Avtotransformatorning
ko’p detallari konstruksiya jihatidan transformatorlar detallaridan farq qilmaydi. 
Ko’pincha avtotransformatorning faol
qismi moy bilan to’ldirilgan bakda joylashgan.(2.131 rasm) 

---

9.9- rasm. Transformatorni bir fazali cho’lg’amining bajarilishi 
Avtotransformatorni loyihalashda boshlang’ich va hisobiy quvvatni farqlash lozim.
Boshlang’ich quvvat
Avtotransformatorning hisob quvvati – bu magnit maydon orqali beriladigan quvvat: 
Hisob quvvat avtotransformator gabaritlarini aniqlaydi va transformatsiya
koeffitsientiga bog’liq: 
[
]
Bu yerda:
- birlamchi va ikkilamchi cho’lg’amlar tarmoqlari sonining nisbati. 
(9.19) dan avtotransformator transformatsiyaning kichik koeffitsientlarida kam faol 
materiallarni talab qilishi kelib chiqadi. Shuning uchun o’tish quvvati bir xil bo’lganida 
avtotransformatorlarni qo’llash foydaliroq – ular kam narx va birmuncha yaqxshi energetik 
ko’rsatkichlarga ega.
Avtotransformatorlarning kamchiliklari ikkala cho’lg’amning izolyatsiyasini katta 
kuchlanishga bajarish zaruriyati hisoblanadi, chunki cho’lg’amlar elektr aloqaga ega.
Avtotransformatorlar kuchlanish 0,38 kV gacha tushganida 6 kV tarmoqarda kuchlar 
sifatida qo’llanila olmaydi, chunki 380 V kuchlanish odamlar ishlayotgan qurilmaga beriladi. 
Avariyalarda avtotransformator cho’lg’amlari o’rtasidagi elektr aloqa tufayli yuqori kuchlanish 
pastki cho’lg’amga berilgan bo’lishi mumkin.
Avtotransformatorning cho’lg’amlarini yoqishga qarab Yuqori yoki past kuchlanish olish 
mumkin (9.10, a, b rasm).
Avtotransformatorlarda ish jarayonlarini tahlil qilishda transformatorlar nazariyasidan 
maksimal foydalaniladi. Cho’lg’amlar o’rtasidagi elektr aloqa borligi avtotransformator 
tenglamasiga katta o’zgartirish kiritmaydi.
9.10, a rasmdagi sxemalar uchun avtotransformator tenglamasi quyidagicha yozilishi 
mumkin: 
}
Bu yerda: 
tok 
cho’lg’amdan o’tuvchi hisoblanadi; 
va 
- avtotransformator 
cho’lg’amlarining to’liq qarshiliklari.
(9.20) ga 
va 
toklarni 
va 
va 
va 
kuchlanishlarni
va 
kuchlanishlar bilan bog’lovchi tenglamani qo’shish kerak. Bunda 9.8 rasm bo’yicha 

---

9.10 -rasm. Bir fazali avtotransformatorlarni yoqish sxemasi: 
a - 
ko’taruvchi; b - 
pasaytiruvchi. 
(9.21) tenglamalarga mos keluvchi avtotransformatorning vektor diagrammasi 2.74 
rasmda ko’rsatilgan.
Avtotransformator qisqa tutashuvining kuchlanishi transformatorniki kabi quyidagi ifoda 
bo’yicha aniqlanadi: 
Avtotransformatorda qisqa tutashuv qarshiligi 
transformatordagidan kam, chunki 
qisqa tutashuv toki cho’lg’amlarning bir qismidan o’tadi, avtotransformatorning magnit tizimi 
esa yoyilish oqimlari bilan to’yinadi. Erkin oqish tokini hisobga olmaganda 
avtotransformatorning o’rnini bosish sxemasi 2.75 rasmda berilgan.
Qisqa tutashuvning katta toki–avtotransformator kamchiligi. Bu tarmoqlarda qisqa 
tutashuv toklarini tizimning boshqa elementlari hisobiga cheklash zaruriyatiga olib keladi. 
Avtotransformator qisqa tutashuvining kichik kuchlanishi va qisqa tutashuvining katta toklari 
avtotransformatorning mexanik chidamliligini kuchaytirish zaruriyatini tug’diradi.
Bir fazali ikki cho’lg’amli avtotransformatorlar bilan bir qatorda ko’pincha uch fazali ikki 
cho’lg’amli (9.11 a rasm) va uch fazali uch cho’lg’amli (9.11 b rasm) avtotransformatorlar 
qo’llaniladi.
9.11 -rasm. Avtotransformatorning vektor diagrammasi. 
. 
9.12- rasm. Avtotransformatorning o’rnini bosishning oddiy sxemasi. 
 

---

9.13 -rasm. Uch fazali (a) va uch fazali uch cho’lg’amli (b) avtotransformatorlar cho’lg’amini 
ulash sxemasi. 
Uch fazali avtotransformatorlar, qoidaga ko’ra, yuqori kuchlanish tomonida nol simli 
yulduzga ulanadi. Yulduzga ulanish avtotransformatorizolyatsiyasi mo’ljallanadigan 
kuchlanishning pasayishini ta’minlaydi.
Avtotransformatorlarning qo’llanilishi energo tizimlar FIK ini yaxshilaydi, energiya 
berilish narxini pasayishini ta’minlaydi, lekin qisqa tutashuv toklari oshishiga olib keladi.