9-ma’ruza mavzu: O‘lchashlar noaniqligi va xatoliklari. Reja

Kuzatib borish
Turli laboratoriyalarda yoki har xil vaqtda olingan natijalarni ishonch bilan solishtirish imkoniga ega bo‘lish muhim. Bu barcha laboratoriyalar bir xil o‘lchash shkalasi yoki bir xil «sanash nuqtasi» dan foydalanishlari bilan ta’minlanadi. Ko‘p hollarda bunga dastlabki milliy yoki xalqaro etalonlarga, mukammal hollarda esa (uzoq muddatli kelishuv maqsadida). Xalqaro birliklar tizimi (SI) ga olib boruvchi kalibrlash zanjirini o‘rnatish bilan erishiladi. Yaxshi misol bo‘lib analitik tarozilar hisoblanadi. Har bir tarozi etalon toshlari yordamida kalibrlanadi, ular esa o‘z navbatida (oqibatda) milliy etalonlarga nisbatan kalibrlanadi, shu tarzda kilogrammning dastlabki etaloni bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Ma’lum boshlang‘ich qiymatga olib boruvchi taqqoslashlarning uzilmas zanjiri umumiy sanash nuqtasiga «kuzatib borish»ni ta’minlaydi va bu turli insonlarning bir xil o‘lchash vositalaridan foydalanishlarini kafolatlaydi. Oddiy o‘lchashlarda turli laboratoriyalar o‘rtasidagi o‘lchashlarning kelishilganligiga (yoki bir vaqtda o‘lchashlarning kelishilganligi) o‘lchashlar natijasini olish yoki tekshirish uchun foydalaniladigan, bunga tegishli bo‘lgan barcha oraliq o‘lchashlarni kuzatib borishni belgilash tufayli erishiladi. SHuning uchun kuzatib borish o‘lchashlarning barcha sohalarida muhim tushuncha bo‘lib hisoblanadi.
Kuzatib borish noaniqlik bilan chambarchas bog‘liq va kuzatib borish o‘zaro bog‘liq bo‘lgan barcha o‘lchashlarni kelishilgan o‘lchash shkalasida joylashtirishga yo‘l qo‘yadi, bunda noaniqlik bu zanjir xalqalarining «chidamliligi» ni va o‘xshash o‘lchashlarni bajaruvchi laboratoriyalar o‘rtasidagi kutilgan kelishuv darajasini tavsiflaydi.
Umuman, aniq etalonga kuzatib boriladigan bo‘lib hisoblanuvchi natija noaniqligi bu etalon noaniqligi va bu etalonga tegishli o‘lchash noaniqligi sifatida ifodalanadi.
Analitik metodika natijasining kuzatib borilishi umuman quyidagi protseduralarning (muolajalarning) qo‘shilishi bilan belgilanishi lozim:
- kuzatib borilayotgan etalonlardan o‘lchash uskunasini kalibrlash uchun foydalaniladi;
- dastlabki metodni realizatsiya qilish yoki dastlabki metod natijalari bilan solishtirish;
- taqqoslash namunalaridan toza moddalar sifatida foydalanish;
- matritsa jihatidan mos keluvchi standart namunalardan foydalanish;
- ma’lum, yaxshi aniqlangan metodika bilan solishtirish.