9. 7-§. Sirt taranglik suyuqlik va uning to‘yingan bug‘i, bir-biri bilan aralashm ay digan ikki

6-Amaliy mashg'ulot.

Mavzu: Sirt taranglik koeffisiyentini tomchi uzilish usuli 

bilan aniqlash.

---

Sirt tarangligi haroratga bog‘liq. Kritik haroratdan uzoqda, uning qiymati 

harorat ortishi bilan chiziqli ravishda kamayib boradi. Sirt taranglik kuchining 

kamayishi suyuqlikka sirt qatlami energiyasini kamaytiruvchi sirt aktiv moddalar 

qo‘shish bilan amalga oshiriladi.

9.8-§.  H O‘LLASH VA  HO‘LLAMASLIK KAPILLAR HODISALAR

Turli  xil  m uhitlarning  bir-biriga  tegib  turish  chegarasida 

h o ‘llash

  va 

ho ‘llamaslik hodisasi

 kuzatilishi mumkin.

Suyuqlik tomchisining u bilan aralashmaydigan suyuqlik sirtida (9.9- rasm) 

va tomchining qattiq jism sirtida o‘zini qanday tutishini ko‘rib o‘taylik (9.10 va

9.11- rasm). H a r ikki m uhitning ajralib turish chegarasi (1 va 3.2 va 1.3 va 2) 

sirt taranglik kuchlari ta’sir etadi. Agar bu kuchlami tomchi aylanasi uzunligiga 

bo‘lsak, m os holda 8]3, 821,8 32 ni hosil qilamiz.

9.9-  rasm.

H o‘llanuvchi sirt bilan suyuqlik sirtiga o‘tkazilgan urinm a orasidagi  0

burchak 

chegaraviy  (chetki) burchak

 deyiladi.

H o‘llash o‘lchovi sifatida quyidagi kattalik qabul qilinadi:

cos©  = (832  —513) / 5 2

i

 

(9.23)

Agar 832 > 831 bo‘lsa (9.10- rasm), ya’ni suyuqlik va qattiq jism molekulalari 

orasidagi o‘zaro ta’sir kuchlari qattiq jism va gaz molekulalarining o‘zaro ta’sir

71

 

. 

. . . . . .

kuchlariga nisbatan katta bo‘lsa, unda © < — — va suyuqlik qattiq jism sirtmi

---

ho‘llaydi va bu holda qattiq jismning sirti 

gidrofilli

 deyiladi. A gar832> 53] bo‘lsa

(9.11- rasm), unda  0  >  -  suyuqlik jism sirtini ho‘llanmaydi, bu holda jism

sirtini 

gidrofobli

 deb aytiladi. Ho ‘llanmaydigan suyuqlik qattiq jismdagi jud a 

kichik teshiklaridan oqib o'tolm aydi.  832  -813821  bo'lganda molekulalararo 

o‘zaro ta’sirlar bir-birini to‘la kompensatsiyalaydi ( 0  —»0 )■

Bu hold a m uvozanat yuzaga kelaolm aydi va tom chi qa ttiq  jism  sirti 

bo‘ylab uning butun sirtini qoplaguncha yoki m onom olekular qatlam  hosil 

qilguncha yoyilib boradi. Bu hoi ideal ho‘llash deyiladi. Bunday ho‘llovchi 

suyuq liklarg a  yaqinroq  bo ‘lgan  spirt  yoki  suvning  toza  oyna  sirtid a 

yoyilishi, neftning suv sirtida yoyilishlarini va hokazolarni misol qilib olish 

mumkin.

Sirt taranglik kuchlari ta’sirida suyuqlik sirti egrilangan bo‘lib, bu sirt tashqi 

bosim ga nisbatan yana qo ‘shim cha  Д

p

  bosim beradi. Sirtqi qatlam  elastik 

qatlam ga,  m asalan,  rezina  plyonkaga  o ‘xshaydi.  E grilangan  sirtning  sirt 

taranglik  kuchlarining natijalovchisi  botiqlik  tom on  (egrilik  m arkaziga) 

yo‘nalgan. Egrilik radiusi 

r

 bo‘lgan sferik sirt ham da qo‘shimcha bosim quyidagi 

formuladan topiladi:

Ap  = 2 8 /  r

 

(9.24)

S u yuq likning   ingich ka  na y  ( k ap illa r)  d evo r  s irtin i  h o ‘l!ash  va 

ho‘llamasligiga qarab turlicha ko‘rinishda egrilangan sirtlar (menisklar) hosil 

bo‘ladi.  H o‘llashda  kapillarda  botiq  menisk  hosil  boMadi  (9.12-  rasm ). 

Yuqorida aytilganidek, bosim kuchlari suyuqlik sirtidan tashqi tomonga, ya’ni 

yuqoriga yo‘nalgan bo‘lib, bu kuch ta’sirida 

suyuqlik  kapillar  nay  b o'ylab  yu qo riga  

ko'tariladi. Bu ko'tarilish 

h

 balandlikdagi 

suyuqlik  ustuni  hosil  qilgan  bosim   p

gh

 

q o‘s h im cha   bo sim  

Ap

  b ilan   m uv oz a - 

natlashganda yuz beradi.

9.12- 

ras m da n 

r =  R / c o s Q

  e ka n i 

ko‘rinib turibdi, bu yerda 

R

 — kapillar radiusi.

Shu sababli [(9.24) ga qarang],

Ap

 = 28 cos 0 /  

R

 

(9.25) 

ni hosil qilamiz. U holda

p

gh =

 28cos0/(/?pg) 

------ —  — --------- _

bu  yerdan  suyuqlikning  kapillar  bo ‘ylab

ko‘tarilish balandligi 

9.12-rasm.

---

9.13-  rasm. 

9.14-  rasm.

h =

 25 c os 0/(/?pg ) 

bo‘lib, suyuqlikning xossalariga, kapillaming qanday moddadan yasalganiga va 

kapillaming radiusiga bog‘liq.

Agar suyuqlik kapillar devorini ho'llam asa  c os0  < 0  va (9.26) formula 

suyuqlikning kapillarda idishdagi suyuqlik sirtiga nisbatan qanchalik pastga 

tushganini ko‘rsatadi.

K apillar hod isala r bug‘larning kondensatsiyalanishi, suyuqliklarning 

qaynashi,  kristallan ish sha roitla ri va h ok azolarni belgilaydi.  M asalan, 

suyuqlikning botiq m eniski ustidagi b ug1 m olekulasiga (9.13-  rasm dagi 

A

 

nuqta) qavariq menisk ustidagi m olekulaga qaraganda suyuqlikning ko‘proq 

molekulalari k atta  kuch bilan ta ’sir ko'rsatadi. 9.13- rasmda molekulalaming 

ta ’sir  qilish   sferasi  s hartli  ravish da  punk tir  chiziq  bilan,  m olekulalari 

tanlangan bug‘ molekulalarini tortuvchi suyuqlik hajmlari shtrix chiziq bilan 

ko ‘rsatilgan . Buning oqib atida in gichka ho‘llanuvchi n aylarda nisbatan 

kichik nam likla rd a ham  k apillar kondensatsiy a yuz b eradi.  Shu tufayli 

g‘ovak m od da la r bug* tarkibidagi deyarli ko‘p m iqdoradgi suvni ushlab 

qoladi, b u esa zax uylarda ich kiyim larning, paxtaning nam lanishiga olib 

keladi, gig roskopik jism larning esa quritilishini qiyinlashtiradi, tuproqda 

na m likni  s aqla shga   im koniy at  y a rata d i  va  hokazo.  H o ‘llam aydigan 

su yuqlik larda   esa,  aksin cha ,  g‘ov ak  jism larga  suyuqlik  o ‘ta  olmaydi. 

M asalan, yog‘ bilan m oylangan qush  patlarining suv yuqtirm asligi shunga 

asoslangan.

Suyuqlikli kapillar nayda havo pufakchalarining holatini ko‘rib chiqaylik. 

A ga r  h avo  pu fa kc h as in in g   tu rli  tom onida  suyuqlik  b ir  xilda  t a ’sir 

ko‘rsa ta yotg an  bo'lsa, havo pufakcha si ikkala tom oni ham   bir xil egrilik 

radiusiga ega  b o 'ladi (9.14- 

a

 rasm ).  Agar pufakchaga  tom onlardan biri 

ortiq ro q bosim  bilan ta ’sir etsa, m asa lan, suyuqlik h arak atida menisklar

---

deform atsiyalanadi va ularning egrilik radiuslari o ‘zgaradi (9.14- 

b

 rasm ), 

havo  pufakchasining turli tomonidagi qo‘shimcha 

Ap

  b osim   es a   b ir-  

biridan farq qiladi. Bu hoi havo pufakchalari tomonidan suyuqlikka shunday 

kuch t a ’sir etishi natijasida suyuqlikni kapillar naydagi harakat tezligi kamayadi 

yoki butunlay to ‘xtab qoladi.

Bunday hodisalar odamning qon aylanish sistemasida ham  yuz berishi 

mumkin.

Q ong a kirib qolgan havo pufakc hala ri kichik qon tom irlarini to ‘sib 

qolishi va birorta  organning qon bilan t a ’m inlanishidan m ahrum  etishi 

mumkin. Gaz emboliyasi deb ataladigan bu hodisa natijada jiddiy funksional 

sh ikastlanishga  yoki  ha tto   letall  (o‘lim)ga  olib  kelishi  m um kin.  G az 

emboliyasi yirik venalar jarohatlanganda hosil boMishi mumkin; bunda qon 

oqim iga kirib qolgan havo pufakchasi qonning harakatlanishiga to‘sqinlik 

qiladi.  Vena tom irlari ichiga turli xil do rivorlar quyishda havo pufakchalari 

kirib qolmasligi lozim.

G ‘avvoslar juda katta chuqurlikdagi suv ostidan tezlik bilan suv sathiga 

chiq arilg anda  ularning q onidan  gaz ajralib  chiqib ,  pufakc halar  pay do  

b o ‘lishi, uchuvchilarda va ko sm ona vtlarda  ju d a  y uq ori  ba la ndliklard a 

kabinalari va skafandralarining germetikligi ishdan chiqishida gaz emboliyasi 

yuz  berishi  mum kin.  Bu  hoi  qon  tarkib ida gi  suyultirilga n  gazla rning, 

atrofd&gi atm osfera bosimining keskin kam ayishi tufayli erkin holga, ya’ni 

gaz holatiga o ‘tishidir. Qon tarkibidagi gazlar bosim ining asosiy qism ini 

a ’zot ta shkil etganligi tufayli bosim ning keskin k am ayishida gaz pufak- 

chalarining qonda paydo  bo‘lishida ham  a ’zo t yetakchi rolni o ‘ynaydi, 

chunki u  organizm va uni o‘rab olgan havo bilan gaz almashinuvi jarayonida 

ishtirok  etmaydi.