9. 7-§. Sirt taranglik suyuqlik va uning to‘yingan bug‘i, bir-biri bilan aralashm ay digan ikki

6-Amaliy mashg'ulot.
Mavzu: Sirt taranglik koeffisiyentini tomchi uzilish usuli 
bilan aniqlash.

---

Sirt tarangligi haroratga bog‘liq. Kritik haroratdan uzoqda, uning qiymati 
harorat ortishi bilan chiziqli ravishda kamayib boradi. Sirt taranglik kuchining 
kamayishi suyuqlikka sirt qatlami energiyasini kamaytiruvchi sirt aktiv moddalar 
qo‘shish bilan amalga oshiriladi.
9.8-§. H O‘LLASH VA HO‘LLAMASLIK KAPILLAR HODISALAR
Turli xil m uhitlarning bir-biriga tegib turish chegarasida 
h o ‘llash
va 
ho ‘llamaslik hodisasi
kuzatilishi mumkin.
Suyuqlik tomchisining u bilan aralashmaydigan suyuqlik sirtida (9.9- rasm) 
va tomchining qattiq jism sirtida o‘zini qanday tutishini ko‘rib o‘taylik (9.10 va
9.11- rasm). H a r ikki m uhitning ajralib turish chegarasi (1 va 3.2 va 1.3 va 2) 
sirt taranglik kuchlari ta’sir etadi. Agar bu kuchlami tomchi aylanasi uzunligiga 
bo‘lsak, m os holda 8]3, 821,8 32 ni hosil qilamiz.
9.9- rasm.
H o‘llanuvchi sirt bilan suyuqlik sirtiga o‘tkazilgan urinm a orasidagi 0
burchak 
chegaraviy (chetki) burchak
deyiladi.
H o‘llash o‘lchovi sifatida quyidagi kattalik qabul qilinadi:
cos© = (832 —513) / 5 2
i
(9.23)
Agar 832 > 831 bo‘lsa (9.10- rasm), ya’ni suyuqlik va qattiq jism molekulalari 
orasidagi o‘zaro ta’sir kuchlari qattiq jism va gaz molekulalarining o‘zaro ta’sir
71
. 
. . . . . .
kuchlariga nisbatan katta bo‘lsa, unda © < — — va suyuqlik qattiq jism sirtmi

---

ho‘llaydi va bu holda qattiq jismning sirti 
gidrofilli
deyiladi. A gar832> 53] bo‘lsa
(9.11- rasm), unda 0 > - suyuqlik jism sirtini ho‘llanmaydi, bu holda jism
sirtini 
gidrofobli
deb aytiladi. Ho ‘llanmaydigan suyuqlik qattiq jismdagi jud a 
kichik teshiklaridan oqib o'tolm aydi. 832 -813821 bo'lganda molekulalararo 
o‘zaro ta’sirlar bir-birini to‘la kompensatsiyalaydi ( 0 —»0 )■
Bu hold a m uvozanat yuzaga kelaolm aydi va tom chi qa ttiq jism sirti 
bo‘ylab uning butun sirtini qoplaguncha yoki m onom olekular qatlam hosil 
qilguncha yoyilib boradi. Bu hoi ideal ho‘llash deyiladi. Bunday ho‘llovchi 
suyuq liklarg a yaqinroq bo ‘lgan spirt yoki suvning toza oyna sirtid a 
yoyilishi, neftning suv sirtida yoyilishlarini va hokazolarni misol qilib olish 
mumkin.
Sirt taranglik kuchlari ta’sirida suyuqlik sirti egrilangan bo‘lib, bu sirt tashqi 
bosim ga nisbatan yana qo ‘shim cha Д
p
bosim beradi. Sirtqi qatlam elastik 
qatlam ga, m asalan, rezina plyonkaga o ‘xshaydi. E grilangan sirtning sirt 
taranglik kuchlarining natijalovchisi botiqlik tom on (egrilik m arkaziga) 
yo‘nalgan. Egrilik radiusi 
r
bo‘lgan sferik sirt ham da qo‘shimcha bosim quyidagi 
formuladan topiladi:
Ap = 2 8 / r
(9.24)
S u yuq likning ingich ka na y ( k ap illa r) d evo r s irtin i h o ‘l!ash va 
ho‘llamasligiga qarab turlicha ko‘rinishda egrilangan sirtlar (menisklar) hosil 
bo‘ladi. H o‘llashda kapillarda botiq menisk hosil boMadi (9.12- rasm ). 
Yuqorida aytilganidek, bosim kuchlari suyuqlik sirtidan tashqi tomonga, ya’ni 
yuqoriga yo‘nalgan bo‘lib, bu kuch ta’sirida 
suyuqlik kapillar nay b o'ylab yu qo riga
ko'tariladi. Bu ko'tarilish 
h
balandlikdagi 
suyuqlik ustuni hosil qilgan bosim p
gh
q o‘s h im cha bo sim
Ap
b ilan m uv oz a - 
natlashganda yuz beradi.
9.12- 
ras m da n 
r = R / c o s Q
e ka n i 
ko‘rinib turibdi, bu yerda 
R
— kapillar radiusi.
Shu sababli [(9.24) ga qarang],
Ap
= 28 cos 0 /
R
(9.25) 
ni hosil qilamiz. U holda
p
gh =
28cos0/(/?pg) 
------ — — --------- _
bu yerdan suyuqlikning kapillar bo ‘ylab
ko‘tarilish balandligi 
9.12-rasm.

---

9.13- rasm. 
9.14- rasm.
h =
25 c os 0/(/?pg ) 
bo‘lib, suyuqlikning xossalariga, kapillaming qanday moddadan yasalganiga va 
kapillaming radiusiga bog‘liq.
Agar suyuqlik kapillar devorini ho'llam asa c os0 < 0 va (9.26) formula 
suyuqlikning kapillarda idishdagi suyuqlik sirtiga nisbatan qanchalik pastga 
tushganini ko‘rsatadi.
K apillar hod isala r bug‘larning kondensatsiyalanishi, suyuqliklarning 
qaynashi, kristallan ish sha roitla ri va h ok azolarni belgilaydi. M asalan, 
suyuqlikning botiq m eniski ustidagi b ug1 m olekulasiga (9.13- rasm dagi 
A
nuqta) qavariq menisk ustidagi m olekulaga qaraganda suyuqlikning ko‘proq 
molekulalari k atta kuch bilan ta ’sir ko'rsatadi. 9.13- rasmda molekulalaming 
ta ’sir qilish sferasi s hartli ravish da punk tir chiziq bilan, m olekulalari 
tanlangan bug‘ molekulalarini tortuvchi suyuqlik hajmlari shtrix chiziq bilan 
ko ‘rsatilgan . Buning oqib atida in gichka ho‘llanuvchi n aylarda nisbatan 
kichik nam likla rd a ham k apillar kondensatsiy a yuz b eradi. Shu tufayli 
g‘ovak m od da la r bug* tarkibidagi deyarli ko‘p m iqdoradgi suvni ushlab 
qoladi, b u esa zax uylarda ich kiyim larning, paxtaning nam lanishiga olib 
keladi, gig roskopik jism larning esa quritilishini qiyinlashtiradi, tuproqda 
na m likni s aqla shga im koniy at y a rata d i va hokazo. H o ‘llam aydigan 
su yuqlik larda esa, aksin cha , g‘ov ak jism larga suyuqlik o ‘ta olmaydi. 
M asalan, yog‘ bilan m oylangan qush patlarining suv yuqtirm asligi shunga 
asoslangan.
Suyuqlikli kapillar nayda havo pufakchalarining holatini ko‘rib chiqaylik. 
A ga r h avo pu fa kc h as in in g tu rli tom onida suyuqlik b ir xilda t a ’sir 
ko‘rsa ta yotg an bo'lsa, havo pufakcha si ikkala tom oni ham bir xil egrilik 
radiusiga ega b o 'ladi (9.14- 
a
rasm ). Agar pufakchaga tom onlardan biri 
ortiq ro q bosim bilan ta ’sir etsa, m asa lan, suyuqlik h arak atida menisklar

---

deform atsiyalanadi va ularning egrilik radiuslari o ‘zgaradi (9.14- 
b
rasm ), 
havo pufakchasining turli tomonidagi qo‘shimcha 
Ap
b osim es a b ir-
biridan farq qiladi. Bu hoi havo pufakchalari tomonidan suyuqlikka shunday 
kuch t a ’sir etishi natijasida suyuqlikni kapillar naydagi harakat tezligi kamayadi 
yoki butunlay to ‘xtab qoladi.
Bunday hodisalar odamning qon aylanish sistemasida ham yuz berishi 
mumkin.
Q ong a kirib qolgan havo pufakc hala ri kichik qon tom irlarini to ‘sib 
qolishi va birorta organning qon bilan t a ’m inlanishidan m ahrum etishi 
mumkin. Gaz emboliyasi deb ataladigan bu hodisa natijada jiddiy funksional 
sh ikastlanishga yoki ha tto letall (o‘lim)ga olib kelishi m um kin. G az 
emboliyasi yirik venalar jarohatlanganda hosil boMishi mumkin; bunda qon 
oqim iga kirib qolgan havo pufakchasi qonning harakatlanishiga to‘sqinlik 
qiladi. Vena tom irlari ichiga turli xil do rivorlar quyishda havo pufakchalari 
kirib qolmasligi lozim.
G ‘avvoslar juda katta chuqurlikdagi suv ostidan tezlik bilan suv sathiga 
chiq arilg anda ularning q onidan gaz ajralib chiqib , pufakc halar pay do
b o ‘lishi, uchuvchilarda va ko sm ona vtlarda ju d a y uq ori ba la ndliklard a 
kabinalari va skafandralarining germetikligi ishdan chiqishida gaz emboliyasi 
yuz berishi mum kin. Bu hoi qon tarkib ida gi suyultirilga n gazla rning, 
atrofd&gi atm osfera bosimining keskin kam ayishi tufayli erkin holga, ya’ni 
gaz holatiga o ‘tishidir. Qon tarkibidagi gazlar bosim ining asosiy qism ini 
a ’zot ta shkil etganligi tufayli bosim ning keskin k am ayishida gaz pufak- 
chalarining qonda paydo bo‘lishida ham a ’zo t yetakchi rolni o ‘ynaydi, 
chunki u organizm va uni o‘rab olgan havo bilan gaz almashinuvi jarayonida 
ishtirok etmaydi.