9 -tema Quyash radiaciyası

Shaġılısqan Quyash radiaciyası. Albedo Jer betine túsiwshi jıyındı Quyash radiaciyasınıń úlken bólegi topıraq yamasa suwdıń ustki juqa qatlamında jutılıp jıllılıqqa aylanadı, qalġan bólegi bolsa qaytadi. Bazı bir bettiń Quyash radiaciyasın qaytarıwı usı bettiń qaytarıw qábiliyetine baylanıslı. Shaġılısqan radiaciya muġdarı R_q dıń, berilgen betke tutasıp atırġan jıyındı radiaciya muġdarı Q ġa qatnasın teglik bettiń qaytarıwshańlıq qábiliyeti yamasa albedosı A delinedi, yaġnıy: . (3)
Albedo ádette procentlerde anıqlanadı. Aktiv maydannan shaġılısqan radiaciya R_q di qısqa tolqın uzınlıqlı shaġılısqan radiaciya dep ataladı. Solay etip, bazı bir betke túsiwshi jıyındı radiaciya ulıwma aġımı (Ssinh_o+D) dan onıń (S·sinh₀+D)·A bólegi shaġılısadı, qalġan (Ssinh_o+D) (1-A) bólegi er beti tárepinen jutıladı hám tup-roq hám de suwnıń ustki qatlamların ısıtıwġa sarplanadı. Bul bólegi jutılġan radiaciya dep ataladı.
Jer betiniń qálegen jerdeġı albedosı usı jerdiń tegis – tegis emesligine, reńine, ıġallıġına hám ósimlikler menen qaplanıw dárejesine hám basqa qásiyetlerine baylanıslı. Tómendegi 1 – tablicada V.L.Gaevskiy, M.I.Budiko belgilewlerine tiykarınan bázi tábiyiy betlerdiń albedoları keltirilgen (procentlerde). Beti ġıdır – budır toq reńli topıraq, beti tegis hám jarqın topıraqqa qaraġanda jıyındı radiaciyanı kem qaytaradı. Íġal topıraq jıyındı radiaciyanı qurġaq topıraqqa salıstırġanda kem qaytaradi. Demek, topıraq ıġallıġı artıwı menen jıyındı radiaciyanı jutıwı kúsheyedi. Bul bolsa suwġarılatuġın jerlerdiń jıllılıq rejimin ózgertiriwde úlken ahamiyetke iye. Qardıń albedosı ortasha 60% ga teń, tazadan jawġantaza qardıń albedosı bolsa 90% qa shekem jetedi.
5-tablica
Turli tábiyiy betlerdiń albedoları (% lerde)

Bet	Albedo	Bet	Albedo
Taza jawġan qar	80-95	Biyday dalası	10-25
Pataslanġan qar	40-50	Kartoshka dalası	15-25
Toq reńli topıraq	5-15	Ġóza dalası	20-25
Qurġaq ılalı topıraq	20-35	Quruq dasht	20-30
		Iyne japıraqlı toġaylatr	10-15
Qurġaq qumlı topıraq	25-45	Japıraqlı toġaylar	15-20
Teńiz muzı	30-40	Ótzar	15-25

Suw betiniń albedosı Quyash nurlarınıń suw betine tushish burchagiga baylanıslı. Mısalı, Quyash biyikligi h_o = 90 da A = 2%, h_o = 50 da A = 4%, h_o =5 da A = 35% bóladı. Bul mısaldan kórinip turġanınday, suw betiniń eń kem albedosi túski waqıtta, eń úlken albedosı azanda hám keshqurın jetkerilip beriledi. Bunıń sebebi, Quyash biyikligi kishi bólġanda jıyındı radiaciya quramında shashılġan radiaciya úlesi kóp bóladı. Shashılġan radiaciya bolsa tegis emes maydannan tuwrı radiaciyaga salıstırġanda kóbirek shaġılısadı. 5 – tablicadan qar hám muzdıń albedosı anaġurlım úlken ekenligin kóremiz. Sonıń ushın qar yamasa muz qatlamı Quyash radiaciyasınan júdá kem jıllılıq aladı. Nátiyjede polyuslı aymaqlarda báhár keshigib baslanadı hám abadiy muzlikler saqlanadı.