9 – mavzu ko‘l va botqoqliklarning geologik ishi

9 – MAVZU


KO‘L VA BOTQOQLIKLARNING GEOLOGIK ISHI

Oqmaydigan yoki sekin oqib turadigan suvlar to‘plangan, bevosita dengizga qo‘shilmagan, o‘rta qismida o‘simlik o‘smaydigan havza ko‘l deb ataladi. Birmuncha sayoz, o‘t o‘sib suv yuzasigacha chiqqan suv havzalari botqoqlik deyiladi.

Ko‘l va botqoqliklarni o‘rganish bilan limnologiya fani shug‘ullanadi.

Dunyodagi ko‘llarning umumiy maydoni yer sharidagi quruqlikning 2% ini yoki 27 mln km² ni tashkil etadi. Yer sharidagi ko‘llarning umumiy maydoni O‘rta dengiz maydoni (3 mln km²) dan salgina kichik, xolos. Barcha ko‘llarning yalpi suv hajmi 29000 km³ ga teng.

Yer sharidagi eng katta ko‘llar Kaspiy ko‘lini hisobga olmaganda Shimoliy Amerikada yuqori (Verxnee) ko‘lining maydoni 82,4 ming km², Afrikadagi Viktoriya ko‘lining maydoni 68 ming km². Yer sharida ko‘llar bir tekis tarqalmagan. Masalan, maydoni 337 ming km² Finlandiya mamlakatida ko‘llarning soni 60 mingta, Shimoliy Amerikadagi Buyuk ko‘llarning maydoni 245 ming km². Ko‘llarning chuqurligi bir necha 10 metrdan bir necha 100 metrgacha yetadi. Yer sharidagi eng chuqur ko‘l Baykal bo‘lib, uning chuqurligi 1741 m.

Ko‘l botiqlarining genetik turlari. Ko‘llarning suv to‘planadigan botig‘i (kotlovinasi) turli geologik jarayonlar natijasida vujudga keladi. Suv to‘planadigan botig‘ining paydo bo‘lishiga ko‘ra ko‘llar quyidagi asosiy tiplarga bo‘linadi:

1. 
   Tektonik ko‘llar. Bu ko‘llarning botig‘i tektonik harakatlar natijasida yer po‘stining cho‘kkan, bukilgan hamda yorilgan joylarida vujudga keladi, tektonik ko‘llar odatda ancha chuqur ekanligi va yon bag‘rining tik bo‘lishi bilan ajralib turadi. Yer sharidagi eng katta Kaspiy ko‘li hamda eng chuqur Baykal ko‘li, shuningdek Shimoliy Amerika Buyuk ko‘llari, Buyuk Afrika ko‘llari, Onega, Ladoga, Orol, Balxash ko‘llari, Issiqko‘l, O‘lik dengiz, Skandinaviya hamda Bolqon yarim orollaridagi yiryk ko‘llar tektonik ko‘llardir.
   

2.