84-savol Diqqat va uning turlari

Кучли таассуротлар қонуни. Эслаб қолинадиган нарса тўғрисидаги биринчи таассурот қанчалик кучли бўлса, унга алоқадор образ ҳам шунчалик ёрқин бўлади. Бундан ташқари, сиз учун аҳамиятли ва жозибали маълумотлар оқимида эсланаётган материал ҳам яхши эсга туширилади.

Тормозланиш қонуни. Ҳар қандай муайян маълумот ўзидан олдинги маълумотни тормозлайди. Шунинг учун унинг ўчиб кетмаслиги учун янгини эсда сақлашдан аввал мустаҳкамлаш чораларини кўришингиз керак.



86-savol Xotirani rivojlantirish yo`llari
Кўпчилик психологлар ва амалиётчилар инсон хотирасини китоблар жавонига ўхшатишади. Агар шу жавонда китоблар тартиб билан жой-жойига қўйилган ва Сиз вақти-вақти билан уларни орасига “ташриф” буюриб турсангиз, қайси китоб қайерда турганини яхши биласиз. Хотира ҳам шундай. Агар Сиз мунтазам ўз қобилиятларингизни ўстириш устида ишласангиз, у ёки бу қизиқтирган мавзу бўйича турли китобларни ўқиб, уларни маълум тартибда қайтариб турсангиз, эсда сақлаш ва эсга тушириш қобилиятингиз ўсиб бораверади.
Иккинчи муҳим амалий қоида – бу ўқиган, эшитган ёки кўрган нарсангизнинг моҳиятини англашга ҳаракат қилишингиз лозим. Чунки тушунмаган нарсангиз қайта-қайта ўқисангиз ҳам эсда яхши қолмайди. Масалан, инглиз тилидан “топиклар”ни ўқитувчи сўраганда айтиб бериш учун ёдлаган бўлсангиз, у тезда хотирангиздан ўчиб кетади. Агар уни амалий бирор иш-фаолиятингиз билан боғлаб, қийналиб бўлса ҳам овоз чиқариб машқ қилсангиз, у анчагача ёддан чиқмайди.
Ўзлаштирилиш лозим бўлган маълумотнинг хотирада сақланишини америкалик психолог Виржиния қуйидагича тасаввур қилади (20-расм). Яъни, ҳар қандай маълумот бизнинг бевосита ташки оламни сезиш органларимизга таъсир қилади, лекин улар қисқа муддатли хотирада ҳам қолмаслиги мумкин.
Масалан, ёълда кетаётганингизда баргнинг шивирлаши ёки ёъл ёқасидаги дарахтда сайраган қушнинг товуши сизнинг қулоғингизга таъсир қилади, лекин хотирадан ўша заҳоти ўчади, Сиз бу маълумотни кейин ишлатмайсиз ҳам. Чунки кўриш, эшитиш, ёки сезиш органларига келган маълумот жуда қисқа дақиқалар мобайнида, бир секундга ҳам тенг бўлмаган вақт давомида бизга таъсир қилади. Бу маълумот деярли эсда қолмайди. Кейин қисқа муддатли хотира ишга тушади, у ҳам бир неча дақиқаларда маълумотни ушлаб тура олади холос. Масалан, шошиб кетаётганингизда ўртоғингиз “кечқурун телефонлашамиз”, деб сизга оғзаки телефон номерини беради. Сиз уни аудиторияга йетиб боргунга қадар эсда сақлаб қоласиз, тез ёзиб қўймасангиз, кейин эсдан чиқади
Психологияда мнемотехник усулларнинг энг кенг тарқалгани – бу таянч сўзларни ажратиш воситасида эслаб қолишдир. Бунда эслаб қолиниши керак бўлган жумла ёки шеърда алоҳида сўзлар ажратиб олинади ва уларга таяниб, ассосиатив метод ёрдамида яхлит материал эда сақланади. Масалан, ёшликда ёдлаган бирор шеърингизни эсланг:

Водийларни яйёв кезганда,

Бир ажиб ҳис бор эди менда.
Ўхшаши ёъқ бу гўзал бўстон
Достонларда битган гулистон.... (Ҳ. Олимжон)

Одатда хотира юқорида биз ажратгандай ҳар бир қатордаги айрим-алоҳида сўзларни ажратиб, қолган сўзларни ўша таянчига боғлаб туриб мазмунни эслаб қолади. Бу қонуният математик сонлар қаторига ҳам, насрий жумлаларга ҳам, оғзаки нутқда ўқитувчи ёки суҳбатдош айтган ибораларга ҳам тааллуқли бўлади. Конкрет ҳаётий мисолда ўз хотирангизни синаб кўринг.

Шуниси характерлики, оддий инсон 10 гача бўлган сон ёки предметларни шу ёъл билан эслаб қолиши мумкин. Масалан, туғилган кун муносабати билан бозордан оладиган нарсалар рўйхатини тузиб олсангиз, унда 1, 2, 3, 4 чи ва ҳоказо 10-чи деб ёзилган нарсалар одатда ўша рўйхатга қарамасангиз ҳам эсда қолиши мумкин, лекин ундан ортиғи – миянгизда айқаш-уйқаш бўлиб кетиши мумкин.
Иккинчи – қадимги римлик воизлар ҳеч қачон ўз нутқларида қоғоздан – ёзувдан фойдаланмаганлар. Улар тайёргарлик босқичида нутқининг ҳар бир мантиқий бўлагини ўзлари жойлашган бино ёки хонадонидаги конкрет буюмлар, жиҳозлар билан боғлаб туриб эсда сақлаганлар. Масалан, римлик машҳур воиз Сисерон ҳар сафар нутқ сўзлашага тайёрланганда, ўзининг боғида сайр қилиб юриб, унинг ҳар бир бўлагини номерлаб олган, кейин ана шу номерланган бўлак билан нутқининг алоҳида қисмларини боғлаган. Бундай мнемотехник усулни америкаликлар лоси методи деб аташади. Унинг моҳияти шуки, одам қатор муҳим обйектларни ўзига жуда таниш бўлган жойларга боғлаб туриб эсда сақлаб қолади. Америкалик Бауер (Боцер, 1973) бу усулни талабаларда қўллаб кўриб, шуни аниқлаганки, одатий механик тарзда ёдлайдиган талаба берилган материалнинг фақат ўртача 28%ини эслаб қолса, лоси методини қўллаганлар 72%гача самарали ишлаганлар.
Учинчи кенг тарқалган усул – бу эслаб қолиниши керак бўлган нарсаларни маъно жиҳатдан гуруҳларга бўлиб туриб эслаб қолиш. Бу усулни биз ёшликдан бошлаб ишлатиб келганмиз. Масалан, сизга сўзлар қатори берилган : синф, бола, парта, ручка, боғ, узум, чарос, қалам, ариқ. Шу сўзларни яхшилаб эсда сақлаш учун уларни маълум гуруҳларга олдин бўлиб олсак, масалан, мактабга алоқадор нарсалар гуруҳи ва боғ билан боғлиқ нарслар гуруҳлари. Шу ақлий ишни малага оширсак, албатта, хотирамиз иши самарали бўлади. Ёки ёшликдаги бир эртак ҳаммага таниш: чол турп эккан ва у шу қадар катта бўлиб кетганки, ўзи якка ҳйеч уни тортиб чиқара олмайди. Шунда у кампирни, кампир – набирасини, набира – кучукни, кучук – мушукни, мушук эса сичқончани чақириб, биргаликда жўр бўлишиб, тортиб олишади. Нега бу эртакнинг маъно-мазмуни ёддан чиқмайди, чунки ундаги воқйеалар замирида бирин-кетин амалга ошадиган воқйеалар занжири мавжуд. Шу бирин-кетинлик қонуни энг каттадан энг кичкина бўлган жонзотнинг биргаликдаги, дўстона узвийлиги ётади. Бу эртакда нафақат тарбиявий маъно бор, бу ҳам муҳим, балки унда юқорида таъкидлаганимиз – гуруҳий ўзаро боғлиқлик тамойили бор. Бу ҳам ҳаётда тез-тез қўлланиладиган мнемотехник усулдир.