8. Topiraqlardin’ radionukleidler menen pataslaniw problemalari ha’m olardi sheshiw ilajlari Topiraq qatlaminin’ radioaktiv elementler menen pataslanıwı hám biosferadag’ı háreketleniwi

3-§. Radioaktiv preperatlar menen pataslaniwdin’ aldın alıw hám zamanagóy tazalaw usılları
Házirgi kúnde radioktiv qa’wipsizlik máseleleri dúnyada eń aktual másele esaplanadı. Ózbeksitan Respublikası qalaları hám basqa xalıq punktleridegi ulıwma paydalanıw jaylarında joba tiykarında radiatsion-ekologiyalıq tekseriwler alıp barılmaqta. Usı tekseriwlerden tiykarg’i maqset bólek dereklerdi hám antropogen xarakterdegi radioaktiv pataslaniwlardi anıqlaw hám zıyansizlandiriw, gamma-maydan kartalarin dúziw hám gamma nurlanıw ekspozitsion dozasin anıqlaw esaplanadı. Ózbekstan aymag’inda radioaktiv ka’ndi qazip alıw 1940- jıllardan baslang’an bolıp, tiykarg’I pataslanıw da sol waqıttan baslanıp, tuwrı kelip, 150 ge jaqın pataslanıw maydanları anıqlang’an. Uran qazip alıw processinde Ózbekstanda taw kánlerinen hám jer astından qazip alıwdan payda bolg’an kóplegen shıg’indılar to'planip qalg’an.Tábiyattı Qorg’aw Komiteti mag’lıwmatlarına kóre (2006 ) Ózbekistan aymag’i, Tadjikistan hám Kirgizstannıń tutas maydanlarında kóplegen mug’darda radionuklidlar jıyindisi shıg’iındı bazaları u’lken qa’wip tuwdırıp atır. Bul sharayatta radioaktiv shıg’iındılardı joytıw ushın olardı jaylastırıw ob'ektlerinde toplanıp atır, olardıń sanı 300 den artıq. Radioaktiv pataslang’an topiraqlardı tazalaw metodı yamasa texnologiyaları Respublikamizda házirge shekem jetkilikli dárejede jolg’a qoyılmag’an, sebebi radioaktiv pataslanıw basqa pataslaniwlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw nurlar arqalı úlken qa’wip tuwdıradı.Shet el mámleketlerde jaqın jıllardan baslap ilimpazlar radioaktiv preperatlar menen pataslang’an topiraqlardıń ózgesheliklerin úyreniw hám tazalaw metodların islep shıg’arg’an. Tazalaw metodlarına kóre kóbirek biologiyalıq tazalaw metodları joqarı nátiyje berip atır, bul orında shet el ilimpazları radioaktiv elementlerdi úzindileytug’iın mikroorganizm shtammlari, ósimlik túrleri hám zamarrıq shóp áwladların anıqlag’an.Сhernobl' átirapındag’i aymaqlarda M. G. Nifontova izertlewler alıp barıp, zamarrıq shóp járdeminde radioaktiv pataslaniwdi kemeytiwge erisken. Zamarrıq shóp topiraqta to'planiwshi radionuklidlerdi ózinde toplawı esabıg’inan topiraq biologiyalıq tazalanadı.
21-keste
Zamarrıqta radioaktiv elementlerdiń toplanıw koeffitsenti(Bk/kg, tájiriybeden 4 sutka keyin, M. G. Nifontova mag’ilıwmatı 2003) Áwladi 9 0Sr 1 3 7Cs Vegetatsiya dáwirinda Qurig’an jag’idayinda Vegetatsiya dáwirinde Qurigan jag’dayda Cladonia amaurocraea 2500150 24001200 66001200 30+3Lasalia pensylvanica 800±30 1100170 1400150 5013Peltigera canina 600110 17001150 55001350 812Payda bolg’ian radioaktiv pataslanıw hám nurlanıw kúshli bolg’an sharayatta da zamarrıq shóptiń Cladonia amaurocraea, Lasalia pensylvanica hám Peltigera canina túrleri ósip, ózinde radioaktiv elementlerdi toplaydı hám biologiyalıq tazalaw processinde qatnasadı. Zamarrıq shóp 2-3 jıl dawamında radioaktiv pataslang’ian aymaqlardı joqarı dárejede tazalaw ayrıqshalıqına iye.