8-tema. Xizmetkerler menen esap –kitaplardiń esabi reje

8.2. Miynetke haqı tólew formaları. Miynet hám oǵan haqı tólew hám de esapdar shaxslar menen esap-kitaplardıń esabın shólkemlestiriw
Tarif sistemasınıń wazıypası miynettiń sıpatı hám sharayatına, islep shıǵarıw tarmaǵınıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti hámde kárxanalardıń territoriyalıq jaylasıwına qarap xızmetkerlerdiń is haqısın tártipke salıwdan ibarat. Bul wazıypa tarif sisteamsınıń ayrım kuramalı bóleklerin durıs dúziw, yaǵnıy tarif-tájriybe maǵlıwtnamasın islep shıǵıw, tarif kestesi hám tarif stavkasın dúziw jolı menen sheshiledi.
Tarif-tájriybe maǵlıwmatnaması awıl xojalıǵında islep shıǵarıw tarmaǵındaǵı barlıq tiykarǵı jumıs túrleriniń, sonday-aq belgili bir tarif toparı xızmetkerlerine qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar boyınsha tajriybe tarifi toplamınan ibarat.
Jumısshılardıń hár bir tarif toparı, qánige hám tájriybe menen xarakterlenedi. Belgili tayarlıq, belgili teoriyalıq bilim hám ámeliy kónlikpe talap etetugın miynet xızmeti hám shınıǵıwları túri-kasip dep atalıd. Máselen, suwshı, sawınshı, shopan, traktorshı hám t.b. Kasip ádette bir qatar qánigelikti-orınlanatuǵın jumıslar yamasa xızmet kórsetetuǵın ásbap-úskenelerdiń xarakterine qaray parıq etiletuǵın miynet xızmeti túrlerin birlestiredi.
Jumısshınıń tájriybe kórsetkishi ogan berilgen tarif razryadı esaplanadı. Endi ápiwayı jumıslardı orınlawshı jumısshılar birinshi razryadqa kiredi. Razryad nomeri tájriybe alıwına karap artıp baradı.
4-keste
Miynetti tariflew

Jumıstı tariflew korsetkishleri	Ballar bahası
	1	2	3	4	5
Quramalı	júdá ápiwayı	ápiwayı	Ortasha quramalı	Quramalı	júdá quramalı
Awır	júdá jeńil	Jeńil	Ortasha jeńil	awır	júdá awır
Juwapkerli	Juwapkershilikke tartılmaydı	Kem juwapker	Ortasha juwapker	Juwapker	-
Islep shıǵarıw sharayatı	Den sawlıq ushın zıyan	Sezilerli dárejede zıyan	Ortasha zıyan	Joqarı dárejede zıyan	-

Tarif razryadları –jumıstıń quramalılıgı, awırlıǵı, juwapkerligi hám olardı orınlaw sharayatına qarap belgilenedi.

Jumıstıń quramalılıǵı-texnologiyalıq proсesslerdiń mazmunı, ásbap hám úskenelerdi sazlawdıń texnikalıq quralları hám usıllarınıń quramalılıǵı, sonday-aq, belgili miynetti shólkemlestiriw sharayatında hám jumısta kerekli ǵárezsizlik dárejesi menen anıqlanadı.
Awırlıq - islep shıǵarıwdıń anıq asharyatında, insan denesine túsetuǵın fizikalıq kúsh penen belgilenedi.
Juwapkerlik – delingende islep shıǵarıw proсessinde anaw yamasa mınaw texnologiyalıq sistemanıń buzılıwı nátiyjesinde kárxanaǵa jetkeriletugın ekonomikalıq zıyan túsiniledi.
Islep shıǵarıw sharayatına – jumıstı orınlaw proсessinde jumısshı ómirine tásir etiwshi faktorlar – hawa rayı, gazlengenlik, nur, shawqım samal, qar, jamǵır, ıssılıq, suwıqlıq hám basqalar túsiniledi.
Jumıslardıń joqarıdaǵı kórsetilgen belgileri boyınsha berilgen tolıq usınıslar arnawlı tarif-tájriybe maǵlıwmatnamalarında beriledi. Bul maǵlıwmatnamalar islep shıǵarıwda dáslepki hújjet bolıp xızmet qıladı.
Tarif - tájriybe maǵlıwmatlarına islep shıǵarıwda hám jumıstıń quramalıǵın bahalawda analitik-analiz usılı keń qollanıldı. Onıń áhmiyeti sonnan ibarat, miynet proсessi hár qanday miynet túrine say ayrım jumısshı xızmetlerine bólinedi:
- esap xızmeti, yaǵınıy jumısshınıń jumıs proсessi baslanıwınan aldınǵı hám jumıs proсessi wakıtındaǵı barlıq jumıslardı orınlawı;
- jumıs orınların tayarlaw yamasa ásbap-úskenelerdi tańlaw, úskenelerdi sazlaw, ásbaplardı ornatıw;
- jumıs proсessin júrgiziw, yaǵınıy jumısshınıń miynet predmetin islewge, onıń xossalarini yamasa jaǵdayın ózgertiwge qaratılǵan maqsetke muwapıq xızmeti;
- jumıs proсessinde úskenelerdi, tayarlaw hám islep shıǵarıwda basqarıw.
Bunnan tısqarı, jumıs quramalılıgın bahalawda orınlawdıń isenimliligin hám jumısshınıń juwapkershiligi esapqa alınadı.
Sanap ótilgen barlıq xızmetler, hár túrli qıynshılıq, awırlıq, juwapkerlik hám islep shıǵarıw sharayatları dárejesi menen xarakterlenedi. Hár túrli jumıslardı orınlawda awırlıq, juwapkershilik, quramalılıq, islep shıǵarıw sharayatları dárejelerin hár túrli muwapıqlastırıw zárúrligi payda boladı. Aqırǵı nátiyjede jumıs ulıwma belgili dárejede quramalı, awır hám belgili dárejede juwapkerli dárejesinde bolıwı múmkin. Kópshilik rawajlangan mámleketlerde sonnan Ózbekstanda da bunı anıqlaw ushın isenimliliktiń hár bir xızmeti hám faktorı boyınsha quramalılıq, awırlıq, juwapkerlik hám basqa kórsetkishlerdi ball sistemasında bahalaw qollanıladı. Ballardıń ulıwma muǵdarı anıqlanǵannan keyin arnawlı shkala boyınsha jumıs, qandayda bir razryadka kiritiledi.
Ball menen bahalaw sistemasın jumıstıń quramalılıgı hám basqada kórsetkishlerin anıqlawshı analiz usılınıń texnikalıq quralı esaplanadı. Ball járdeminde hár túrli xızmetlerdiń quramalılıǵı hám basqa da kórsetkishleri salıstırmalı shártli bahalanadı hám sol tiykarda jumıslar razryadlar boyınsha bólinedi.
Bul usıldıń abzallıǵı sonnan ibarat, ballar shkalasın oraylaskan tártipte belgiliw zárúrligi qalmaydı, quramalılıǵın bahalaw sisteması bir kansha ıqshamlanadı hám hár bir islep shıǵarıw qásiyeti esapqa alınadı.
Mámleketimizde jaratılıp atırgan tarif-tájriybe maǵlıwmatnamaları birden-bir tártip: ulıwmalıq bólim, tájriybe xarakteri hám kásiplerdiń alfavit kórsetkishlerine iye bolıp esaplanadı. Ulıwmalıq bólimde jumısshılarǵa qoyılatugın talaplar, ayrım islep shıǵarıw qásiyetleri, jańa jumıslarǵa tarif belgilew tártibi, maǵlıwmatnamalarǵa ózgerisler hám qosımshalar kiritiw qagıydaları bayan etiledi.
Maǵlıwmatnamalardıń tiykarǵı bólegi tájriybe xarakteri esaplanadı.
Bul punkt úsh bólimnen ibarat: birinshi bólim «jumıslardıń tarifi-xarakteri» dep júrgiziledi. Bul bólimge belgili dárejedegi jumısshı orınlaytuǵın jumıslar bayan etiledi. Bunda jumıslardıń quramalılıgı hám basqa kórsetkishlerinin dárejesi kórsetiledi, bulardı orınlawda jumıstıń erkinligi, islep shıǵarıw proсessin biliwi, ishki tártipke ámel qılıwı h.t.b. kórsetiledi, ekinshi bólim «biliwi kerek», bunda birinshi bólimde kórsetilgen jumıslardı orınlaw ushın jumısshı iyelewi kerek bolgan bilimlerge qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar kórsetiledi. Wshinshi bólim «jumıslar úlgileri»-kásipler hám razryadlar boyınsha islep shıǵarıwdın belgili tarmaǵı ushın úlgili esaplanǵan kásipler hám razryadlar boyınsha jumıslar dizimi bayan etiledi.
Házirshgi waqıtta Ózbekstanda kárxanalarǵa tayıpalı (tólew toparları) birden-bir tarif túri tiykarında is kóriw usınıs etilgen.
Tarif túrindegi razryadlar sanı, jumısshılar hám xızmetkerler miynetiniń quramalılıǵınıń parıqlanıwlar tiykarında qarar taptırılgan bolıp, olardan 1-8 razryadlar toparları jumısshılar miynetin tarifikaсiyalaw ushın ajıratılǵan. Sonıń menen birge qánige hám xızmetkerler tariya razryadları 9-16 miynetke haq tólew razryadlarınan ibarat bolıp esaplanadı.
Birden-bir tarif túri boyınsha «nolinshi» razryadtan baslap is haqınıń ósip barıwı menen birge tarif koeffiсientide artıp baradı.
Bul miynetkeshlerdiń materialıq máplerin asırıw menen birge olardı jaqsı hám ónimdarlı islewge, óz tájriybelerin turaqlı túrde asırıp barıwna túrtki boladı.
Jańa tarif sisteması boyınsha byudjetten aylıq alatuǵın ilimiy xızmetker, okıtıwshı, vrach sıyaqlılardıń is haqısı tolıq kepillikke iye.
Húkimet Pármanına qaray xojalıq esabındaǵı kárxanalar da aylıq is haqınıń eń kem muǵdarınıń óz kárxanaları ushın tiykar qılıp aladı. Olar islep shıǵarıw nátiyjeligin asırıw hám miynet qárejetlerin kemeytiw esabınan óx xızmetkerleriniń jumıs haqısın kóbeytedi. Sonnı óz aldıına aytıp ótiw kerek, xojalıq esabındaǵı kárxana hám shólkemlerde miynet etetuǵın puxaralardıń is haqısı shegaralanbaǵan. Solay etip, is haqını barlıq waqıtta jetilistirip barıwdan tiykarǵı maqset xalqımızdıń materiallıq máplerin jaqsılaw, turmıs dárejesin asırıw bolıp esaplanadı. Qısqasha aytqanda bazar sharayatında Kim kóp miynet eсe sol kóp dáramat aladı.
Ulıwma alǵanda, ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw sharayatında is haqınıń qollap-quwatlawsha roli úlken áhmiyetke iye boladı. Sonıń ushın kásip-tájriybe toparları boyınsha miynetke haqı tólew dáredjesiniń jetilistiriliwi dáwirimizdiń áhmiyetli talabı bolıp esaplanadı. Sonıń ushın tariya túri hám sisteması bunnan keyin de tereńlestirilip bara beredi.