|
So‘z birikmasi
va
so‘z qo‘shilmasi nutqda hosil qilinadi
.
Qo‘shma so‘z nutq jarayonigacha
mavjud bo‘ladi va
u lug‘atlarda
aks etadi.
SO’Z BIRIKMASI
So’z birikmasi ikki qismdan iborat bo’ladi:
Birinchi turgan so’z – tobe so’z
Ikkinchi turgan so’z – hokim so’z
(!Faqat she’riyatda joyi almashishi mumkin)
Hokim so’zning qaysi turkum bilan ifodala-
nishiga qarab ikki xil so’z birikmasi bor:
1) Fe’lli birikma
2) Otli birikma
Hokim so’z
sof fe’l, sifatdosh, harakat
nomi, ravishdosh
bilan ifodalansa –
FE’LLI BIRIKMA
Boshqa hamma so’zlar – OTLI BIRIKMA
So‘z yoki so‘zlar vositasida anglashilgan fikr gap deyiladi.
Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari
Darak gap
So’roq gap
Buyruq gap
Istak gap
Xabar berish
maqsadidagi gap
So‘rash, aniqlash
maqsadidagi gap
Buyurish, undash
maqsadidagi gap
Istak, xohish
maqsadidagi gap
Bir xabarni
ifodalovchi gap
sodda gap
hisoblanadi.
Birdan ortiq xabar
ni
yaxlitlashtirib ifodalaydigan gap
qo‘shma gapdir
. Sodda gapda
shakllangan
(zamon, shaxs-son, mayl, tasdiq-inkor belgisiga ega bo‘lgan
)
kesim bitta
,
qo‘shma gapda birdan ortiq bo
‘
ladi
.
1) bino devorlarining asos qismi;
poydevor
2) vaqtning zum, damdan keyingi kichik qismlaridan biri;
fursat
3) abadiylikka ega;
boqiy
4) eng yuqori;
oliy
5) sharq o‘tmishida oliy ma’lumot beruvchi ta’lim muassasasi;
madrasa
6) imorat qurilishini loyihalash bo‘yicha mutaxassis.
me’mor
7) malol kelish; og‘rinish;
malolat
8) xor bo‘lish, ezg‘in holatga tushish;
afgor
9) muddat, ijro vaqti;
mi’odi
10) sa’y-harakat;
ko‘shish
So‘z birikmasi va so‘z qo‘shilmasi
nutqda hosil qilinadi.
Qo‘shma so‘z
nutq jarayonigacha mavjud
lug‘atlarda aks etadi
Tobe so’z
Hokim so’z
10
11) nish, tig‘;
nesh
12) yara, jarohat;
resh
13) o‘tkinchi dunyo uchun haqni ulug‘lash;
takbiri fano
14) komillik sari harakat qilayotgan kishi;
solik
15) qiyin, og‘ir.
sa’b
16) suv tagida harakat qilish, suzish;
g‘avvoslik
17) sayin, sari;
soyi
18) mashaqqat, mushkullik;
ranj-u taab
19) zavqli harakat;
shavq
20) ot, ulov;
raxsh
21) davlat, boylik;
ganj
22) yengil, chaqqon.
sabukxez
23) sayr qiluvchi, sayohatchi;
sayyor
24) tegajoqlik qilmoq;
tegishmoq
25) bilib turib xato qiladigan kishi;
ahmoq
26) mo‘jizasimon holat;
karomat
27) o‘rniga, badaliga to‘lanadigan yoki olinadigan haq, narsa;
evaz
28) xunuk ko‘rinishli, yoqimsiz qiyofa.
bashara
29) mast, quturgan fil;
pili damon
30) yo‘lbars;
palang
31) cho‘loq chumoli;
mo‘ri lang
32) kofirlik, dindan qaytganlik;
Kufr
33) istak, xohish;
tama
34) yo‘lovchi, maqsadga intilgan kishi;
rohrav
35) maqsad, mo‘ljal;
kesh
36) yo‘ldagi band, to‘siq; monelik;
bandi rohe
37) afzal, tuzuk.
besh
38) tilning sintaktik qurilishi haqidagi soha;
nahv
39) o‘qimagan, savodsiz kishi;
johil
40) kuchli shamol;
dovul
41) yomg‘ir aralash kuchli shamol;
bo‘ron
42) daf qilish, yengish.
mahv
43) so‘zi va amali bir bo‘lmagan kishi;
munofiq
44) qirg‘oqqa tashlanib, kemani ushlab turadigan moslama;
langar
45) hayajon holatida o‘zini tutmoq;
o‘zini bosmoq
46) yashirib qilingan noto‘g‘ri ishlar;
kirdikor
47) g‘amgin holatga tushmoq;
xomush bo‘lmoq
48) balandga ko‘tarilmoq;
o‘rlamoq
49) achchiqlanib qoshini chimirib olmoq;
qovog‘ini solmoq
50) xulqning arab tilidagi ko‘plik shakli;
axloq
11
51) tuz;
milh
52) kishining o‘zini tutishi, ma’naviy qiyofasi;
xulq
53) muloyimlik, halimlik.
hilm
54) o‘zidan zo‘rga soxta mulozamat ko‘rsatmoq;
xushomadgo‘ylik
55) va’dasida turmaslik;
xiyonat qilmoq
56) aralashishni istamaslik;
o‘zini chetga olmoq
57) o‘rniga, badaliga;
evaz
58) «kak-kak» ovoz chiqarib sayraydigan tog‘ sayroqi qushi;
kaklik
59) yon bosmoq, rozi bo‘lmoq.
moyil bo‘lmoq
Ta’rifga mos keluvchi so’zlarni toping
komillik sari harakat qilayotgan kishi;
vaqtning zum, damdan keyingi kichik qismlaridan biri;
eng yuqori;
nish, tig‘;
sharq o‘tmishida oliy ma’lumot beruvchi ta’lim muassasasi;
suv tagida harakat qilish, suzish;
sa’y-harakat;
davlat, boylik;
xunuk ko‘rinishli, yoqimsiz qiyofa.
mo‘jizasimon holat;
o‘rniga, badaliga to‘lanadigan yoki olinadigan haq, narsa;
bilib turib xato qiladigan kishi;
mast, quturgan fil;
yo‘lbars;
istak, xohish;
imorat qurilishini loyihalash bo‘yicha mutaxassis.
malol kelish; og‘rinish;
xor bo‘lish, ezg‘in holatga tushish;
muddat, ijro vaqti;
sayin, sari;
mashaqqat, mushkullik;
o‘tkinchi dunyo uchun haqni ulug‘lash;
sayr qiluvchi, sayohatchi;
tegajoqlik qilmoq;
zavqli harakat;
ot, ulov;
abadiylikka ega;
yara, jarohat;
yengil, chaqqon.
bino devorlarining asos qismi;
qiyin, og‘ir.
kofirlik, dindan qaytganlik;
cho‘loq chumoli;
12
xulqning arab tilidagi ko‘plik shakli;
o‘rniga, badaliga;
g‘amgin holatga tushmoq;
yon bosmoq, rozi bo‘lmoq.
«kak-kak» ovoz chiqarib sayraydigan tog‘ sayroqi qushi;
balandga ko‘tarilmoq;
achchiqlanib qoshini chimirib olmoq;
aralashishni istamaslik;
tuz;
o‘zidan zo‘rga soxta mulozamat ko‘rsatmoq;
qirg‘oqqa tashlanib, kemani ushlab turadigan moslama;
hayajon holatida o‘zini tutmoq;
yashirib qilingan noto‘g‘ri ishlar;
kishining o‘zini tutishi, ma’naviy qiyofasi;
muloyimlik, halimlik.
va’dasida turmaslik;
yo‘lovchi, maqsadga intilgan kishi;
yomg‘ir aralash kuchli shamol;
daf qilish, yengish.
afzal, tuzuk.
tilning sintaktik qurilishi haqidagi soha;
o‘qimagan, savodsiz kishi;
kuchli shamol;
maqsad, mo‘ljal;
yo‘ldagi band, to‘siq; monelik;
so‘zi va amali bir bo‘lmagan kishi;
1. Teng bog’lanishni toping?
A)katta ko’cha
B)sariq va yashil
C)ukamga oldim
D)bizning maktab
2. So’z birikmasida hokim so’z son so’z turkumi
bilan berilsa qanday birikma deyiladi?
A)sonli birikma
B)otli birikma
C)fe’lli birikma
D)bitishuv
3. Istak gapni toping?
A)Men o’qishga kirishni istayman
B)O’qishga kirmoqchiman
C)Qani endi, o’qishga kirsam
D)O’qishga kirsam, boraman
4. Otli so’z birikmalari qatorini belgilang?
A) zavq bilan gapirish, ta’sirli gapirmoq
B) katta qishloq, mehnatda sinalgan
C) otning yaxshisi, beqiyos o’lka
D) dostona uchrashuv, radio orqali suhbatlashish
5. So’z qo’shilmalari berilgan javobni toping?
A) gazetadagi maqola, ko’z hamda quloq,
B) siz bilan biz, aytdi va chiqdi, ona-yu bola
C) qizil gul, uyga kirmoq
D) uy va tom, sendan ko’ra kuchli,
6. Qo’shma so’z berilgan qatorni aniqlang?
A) oq qush
B) uyning tomi
C) borib keldi D) o’quvchilarning barchasi
7. Nimalar orqali ifodalangan so'roq gaplar «ha»
yoki «yo'q» javoblarini talab qiladi?
A) so'roq yuklamalari
B) so'roq olmoshlari
C) so'roq ohangi
D) A va
В
8. Qanday gaplarning kesimi -sa shaklidagi fe'llar
orqali ifodalanadi?
A) so'roq gaplar B) darak gaplar
C) buyruq gaplar D) istak gaplar
9. Xorijiy tillarni yaxshi o'rganib, chet ellarga
o'qishga borsam.
Ushbu gap haqidagi to'g'ri hukmni toping.
A) so'roq gap B) istak gap
C) buyruq gap D) darak gap
10. Berilgan gaplarning qaysi biri istak gapga
mansub emas?
A) Qani endi, dunyodagi barcha bolalar baxtli bo'lsa.
B) Hammamiz ishni muvaffaqiyatli yakunlaylik.
C) Millatning dardiga darmon bo'lsak
D) Chet ellarga o'qishga borsam.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
