8 ona tili docx

hasaddur

. (A. Avloniy);

2)

sifat

bilan: Usti

yaltiroq

, ichi

qaltiroq

. (Maqol);

3)

son

bilan: Ikki o‘n besh – bir

o

‘

ttiz

. (Maqol);

4)

olmosh

bilan: O‘zim har joydaman, ko‘nglim

sandadur

. (Qo‘shiq);

5)

ravish

bilan: Savobning eshigi

ko‘p

. (Maqol);

6)

modal

so‘z bilan: Ish

bor

, vaqt

yo’q

.

7)

harakat

nomi bilan: Burchimiz – a’lo

o‘qish

;

8)

sifatdosh

bilan: Yigit kishining uyalgani –

o‘lgani

; (Maqol);

9)

taqlid

so‘z bilan: Ko‘chada odam

g‘ij-g‘ij

;

10)

undov

so‘z bilan: Endi uning holiga

voy

.

Fe’l kesim ish-harakatni, ot kesim predmetning turi yoki belgisini ifodalaydi.

Kesimlar

tuzilishiga

ko‘ra ikki xil bo‘ladi:

sodda kesim va murakkab kesim

.

Bir

so‘z bilan ifodalangan kesim sodda kesimdir: Paxta va tilladan yurt

bezanadi

.

Rost

gapir

. Haqiqat

achchiq

.

Birdan ortiq so

‘

zdan

iborat kesim

murakkab

kesim deyiladi:

1.  O‘zbekiston –

kelajagi  buyuk  davlat

.  2.  Sadafdan  inju,  ilondan  zahar  hosil

bo‘ldug‘i kabi rostlikdan foyda, xiyonatdan zarar

hosil bo‘lur

.

3. To‘y –

bahor kelganda

. 4. Hamma gap –

mening yo‘qligimda

.

Yordamchi so‘zlar (

ko‘makchi fe’l, bog‘lama, nisbiy

so‘z va b.) ham

murakkab

kesimni shakllantiradi.

Ot kesim tarkibida kelib, uni ega bilan bog‘lovchi so‘z

bog‘lama

deyiladi;

edi,  ekan,  emish,  bo‘lmoq,  hisoblanmoq,  sanalmoq,  kerak,  zarur,  darkor,

lozim

kabi so‘zlar

bog‘lama

vazifasida qo‘llanadi.

---

14

Kengaygan birikma va ibora

yaxlit holda bitta gap bo‘lagi bo‘lib keladi va o‘z

ichida  boshqa  bo‘laklarga  ajratilmaydi.  Shuning  uchun  ular

murakkab  kesim

hisoblanadi: 1. Dadam

qo‘li ochiq edilar

. 2. Ular

besh kishidan iborat edi

.

Quyidagi hollarda

ot kesim va ega

orasida

tire

qo‘yiladi:

1.  Ot  kesim  kesimlik

qo‘shimchasisiz

yoki

bog

‘

lamasiz

qo‘llanganda tire

qo’yiladi: Tinchlik – farovon hayot manbayi. Mening aytadigan gapim – shu.

Uch karra uch – to‘qqiz. Maqsadimiz – o‘qish.

Eslatma

.  1.  Ot  kesim

sifat,  ravish  va  tartib  son

bilan  ifodalanganda

tire

qo‘llanmaydi

: 1. Vatanimiz

go‘zal

. 2. Ko‘rmagan yerning chuquri

ko‘p

.

3. Bizning sinfimiz

sakkizinchi

.

2.

Ega ko‘rsatish olmoshi

bilan ifodalansa

tire qo’yiladi

: Bu – sizga katta sinov.

Eslatma

.  Agar  ega  bilan  ot  kesim  orasida

ham

yordamchisi  bo‘lsa,

tire

qo‘llanmaydi

: Bular

ham

a’lochi. Mening opam

ham

talaba.

KESIM

Kesim doim gapning

oxirida keladi

(she’riyatda

ba’zan joyi o’zgarishi mumkin) va uning tagiga

ikki chiqiz chiziladi

Kesim

ifodalanishiga

ko’ra ikki xil:

1) Fe’l kesim         2) Ot kesim

Fe’l kesim

2 xil ifodalanadi:

1)

SOF FE’L

bilan.

2)

RAVISHDOSH (-guncha)

bilan.

Ot kesim

qolgan

barcha so’z turkumlar

,

sifatdosh

va

harakat nomi

bilan ham

ifodalanadi.

Kesim

tuzilishiga

ko’ra ikki xil bo’ladi:

1) Sodda kesim       2) Murakkab kesim

Murakkab fe’l kesim 2 xil ifodalanadi:

1) Ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi

bilan

2) Fe’l bo’lgan iboralar

bilan

!!!!! Qo’shma fe’l

à

Sodda fe’l kesim

Murakkab ot kesim 5 xil ifodalanadi:

1) ot (fe’l bo’lmagan so’z) +edi/ekan/emish

2) bo’lmoq, hisoblanmoq, sanalmoq

3) harakat nomi +kerak/lozim/zarur/shart

4) Fe’l bo’lmagan ibora

5) Sifatdosh + edi/ekan/emish/emas

bilan

Ega va kesim

o’rtasida

tire qo’yiladi

, agar:

1) Kesimlik qo’shimchasi

(-man, -san, -dir)

bo’lmasa

2) Ega ko’rsatish olmoshi

(u, bu, mana shu)

bilan ifodalansa

Ega va kesim

o’rtasida

tire qo’yilmaydi

:

1) ega kesim orasida

ham

yuklamasi bo’lsa

3) kesim

sifat, ravish, tartib son

bo’lsa

1) orasi ochilgan; teshiklari katta;

kerik

2) yoqimsiz gaplarni ko‘p gapiradigan;

javraqi

3) tobi qochgan, kasallangan;

notob

4) kunbotish tomon, g‘arb;

mag‘rib

5) o‘rinli, muvofiq;

jo‘yali

6) odamning ichki olami, ruhiy dunyosi.

siyrat

7) shuhrat qozongan, dovrug‘i ketgan;

dongdor

8) madrasa, qorixona va masjidda shogirdlar, domlalar yashashi uchun

ajratilgan kichik xona(lar); odam yashaydigan kichik xona;

hujra

9) jundan bosib (presslab) tayyorlanadigan qalin, pishiq palos, namat;

kigiz

10) o‘ziga qaram kishilarni moddiy jihatdan ta’minlab turuvchi, ularga

ne’mat beruvchi shaxs;

valine’mat

11) mutlaq hukmronlikka ega bo‘lgan hokim, istibdod egasi;

mustabid

---

15

12) ishonchli xizmatkor, do‘st;

mahram

13) xo‘jayinning o‘g‘li; asilzoda kishining farzandi;

xo‘jazoda

14) bir ish, narsa, matnning boshi;

muqaddima

15) tashkilotning yozishmalar amalga oshiriladigan bo‘limi;

devon

16) diniy soliq;

zakot, xiroj

17) o‘tmishda hukumat boshlig‘i.

qushbegi

18) ahd, kirishmoq;

qasd

19) astoydil urinish;

sa’y

20) me’yor darajasidan pastlik; yetishmovchilik;

nuqson

21) qabul qilingan, e’tirof etilgan;

maqbul

22) fazilatlar buyukligi;

fazl-u kamol

23) fe’l-atvor, xarakter;

af’ol

24) chegara, me’yor.

miqyosi

nafs

25) qushlarning boshpanasi;

qafas

26) bir kishi yoki narsa-ning boshqa bir kishi yoki narsaga bo‘ysunishi;

egalik

27) mamlakatning boshlig‘i;

qaysar

28) qabila yoki urug‘ning hukmdori;

rojasi

29) qavmlarning birlashmasi.

fag‘fur

TEST

1. Qaysi gapda tire ishlatilmasligi kerak?

A) Sardor fermer

B) Gul qizil

C) Dugonam tikuvchi

D) Karim oshpaz

2. Bog'lamali sodda ot-kesimni toping.

A)  Ukam a'lochidir

B)  Ukam a'lochi bo'ladi

C)  Ukam a'lochi edi

D)  Ukam a'lochi bo'ldi

3. Bu - siz  uchun  katta  sinovdir.  Ushbu  gapda

nima  uchun ega va kesim o'rtasiga tire qo'yilgan?

A)  kesim ot bilan ifodalangani uchun

B) ega harakat nomi bilan ifodalangani uchun

C)  ega ko'rsatish olmoshi bilan ifodalangani uchun

D)  eganing ma'nosi ta'kidlab ko'rsatilgani uchun

4.  Tire qaysi gapda noto'g'ri qo'llangan?

A)  Uch karra uch - to'qqiz B)  Bu qovun - shirin

C)  Yulduz - a'lochilarimizdan

D)  Hosilning otasi - suv, onasi – yer

5. Tez  hal  qilish  kerak,  talabgorlar  ko'p.  Ushbu

gapning kesimi haqidagi to'g'ri hukmni aniqlang.

A)  1 ta murakkab fe'l-kesim C)  2 ta sodda ot-kesim

B)  1 ta murakkab fe'l-kesim, 1 ta sodda ot-kesim

D)  1 ta murakkab ot-kesim, 1 ta sodda ot-kesim

6. Bular  ham  a'lochi.  Ushbu  gapda  nima  uchun

ega  va kesim o'rtasida tire ishlatilmaydi?

A)  ega  bilan  kesim  orasida

ham

bo'lgani uchun

B)  kesim shaxs qo'shimchasini olgani uchun

C)  kesim yuklama bilan birikib kelgani uchun

D)  kesim sifat bilan ifodalangani uchun

7.  Murakkab ot-kesim qo’llangan qatorni toping.

A)  Vatanni har tomondan yuksaltirishga va ko'ksini

qalqon qilib himoya qilishga da'vat etadi

B)  Har  qanday  ishda  mashaqqat  borligini  yodda

tutish kerak

C)    O'z    o'mida    aytilmagan so'z    hech    kim    yo'q

yerda chalingan kuyga o'xshaydi

D)  Har kim ekkanini o'radi

8.  Mening  opam  ham  talaba.  Ushbu  gapda  nima

uchun ega va kesim o'rtasida tire ishlatilmaydi?

A)    ega    bilan    kesim    orasida    ham    yordamchisi

bo'lgani uchun

B)  kesim shaxs qo'shimchasini olgani uchun

C)  kesim yuklama bilan birikib kelgani uchun

D)  kesim sifat bilan ifodalangani uchun

9.  Yurtimiz obod. Ushbu gapda nima uchun ega va

kesim o'rtasida tire ishlatilmaydi?

A)    ega    bilan    kesim    orasida

ham

yordamchisi

bo'lgani uchun

B)  kesim shaxs qo'shimchasini olgani uchun

C)  kesim yuklama bilan birikib kelgani uchun

D)  kesim sifat bilan ifodalangani uchun

10. Murakkab ot-kesim qatnashmagan gapni toping.

A)  O'sha kuni sovuq qattiq edi

B)  Bu katta ahamiyatga ega hodisa hisoblanadi

C)  Hammasini aytib berishing darkor

D)  Bolalar boshqa xonada uxlab qolishdi

---

16

11. Murakkab ot-kesim qatnashmagan gapni toping.

A)  Akam talaba bo'ldi   B)  Fikrlar o'zingniki bo'lsin

C)  Ahmoq do'stdan aqlli dushman yaxshi

D)  Qo'shni xona doimo ozoda bo'ladi

12.  Qaysi  gapda  ot  bilan  ifodalangan  ot-kesim

qatnashmagan?

A)  Teshaboy  ashaddiy  dushman-u,  siz  xizmatini

qilayotgan depo xo'jayini do'stmi?

B)  Yalqov bilan anqov - dushman uchun katta 

о

v

C)  Tinchlik bilan dunyo obod

D)  Yaxshi ro'zg'or - jannat, yomon ro'zg'or - do'zax

13. Bog'lama qatnashmagan gapni loping.

A) O'qish igna bilan quduq qazishdir

B) Do'st,  sen  eding  ko'nglim  rahbari,  meni  bog'la,

topshir dushmanga

C) Birtovuqqa ham don kerak, ham suv kerak

D) Yozuvchi   turmushni  har taraflama  o'rganishi,

buning uchun  uning  hamma  sohalaridan  xabardor

bo'lishi kerak

14.  Ilk  bahor  shabadasi  yoqimli  esadi.  Ushbu  gap

kesimi haqidagi to'g'ri hukmni toping.

A)  murakkab ot-kesim      B)  murakkab fe’l-kesim

C)  soda ot-kesim

D)  soda fe’l-kesim

15. Qaysi    qatorda    ega    va    kesim    o'rtasiga    tire

qo'yilishi kerak?

A) Ko'p so'zlash donolik belgisi emas

B) Javob bermoq mushkul

C) So'zga chechanlik kirishimlilik alomati

D) hammasida tire ishlatiladi

16.  Kerak,  joiz  kabi  so'zlar harakat  nomi  bilan

birikib, qanday bo’lak vazifasini bajaradi?

A)  murakkab ot-kesim      B)  murakkab fe’l-kesim

C)  soda ot-kesim

D)  soda fe’l-kesim

17. Berilgan    gapda    kesim    qaysi qatorda    to'g'ri

berilgan? Mashina  olish  orzusi  Anvarning qulog'ini

kar, ko'zini  ko'r qilib qo'ygan edi.

A) ko'zini ko'r qilib qo'ygan edi

B) kar, ko'r qilib qo'ygan edi C) ko’r qilib qo'ygan edi

D) qulog'ini kar, ko'zini ko'r qilib qo'ygan edi

18. Yaxshidir  achchiq  haqiqat, lek  shirin  yolg'on

yomon. Ushbu gapda kesimlarni toping.

A)   yaxshidir      B)   yaxshidir, yomon

C)  yomon

D)  yaxshidir, achchiq, yomon

19. Ega  bilan  ot-kesim  o'rtasida  tire  qo'yilishi  qaysi

qatordagi gapda noto'g'ri berilgan?

A)  Otalar so'zi - aqlning ko'zi

B) Ginali do'st- adovatli dushman

C)  Men ham - kichik paxtakor

D)  Va'daga vafo - mardning ishi

20.    «Dugonam    tashqariga    ko'z    qirini    tashladi»

gapidagi kesimni toping.

A)  tashqariga ko'z qirini tashladiq

B)  ko'z qirini tashladi

C)  qirini tashladi                  D)  tashladi

21.Harakat nomi bialn ifodalangan ot-kesimni toping.

A)  Nomus - asil go'zallik

B)  Halollik har qanday martabani bezaydi

C)  Oddiylik - insoniy qadr-qimmatingni anglash

D)  So'z - gul, ish - meva

22.  Qaysi    gapda    kesim    fe'lning    sifatdosh    shakli

bilan ifodalangan?

A)  Kishi  o'z  baxtini  boshqalarga  keltirgan  baxtiga

qarab o'lchaydi

B)  Vijdonan bajarilgan har qanday mehnat foydalidir

C)  Inson baxt uchun yaralgan

D)  Tashqi qiyofani bezayvermasdan qalbni bezamoq

kerak

23. Qaysi  qatorda  kesim  harakat  nomi  bilan

ifodalangan?

A) Toshkent - O'zbekistonning poytaxti

B) Har narsaga qiziqish - biz uchun eski odat

C) Komil  insonlardagi  olijanob  fazilat - o'tmishni

unutmaslik

D) bunday gap berilmagan

24. Qaysi gapda murakkab ot-kesim qo'llangan?

A)  O'sha kuni sovuq qattiq edi

B)  Men kutib olishim kerak

C)  Hammasini aytib berishing darkor

D) berilgan barcha gaplarda

25.  Ot-kesim qo'llangan gapni toping.

A) Har bir o'quvchi uy vazifasini bajarishi kerak

B)  Barcha qo'shimcha daromadlar hisoblandi

C)  Bizga izlanuvchan yoshlar kerak

D)  A va C

26.  Bog'lama ishtirok etmagan gapni aniqlang.

A)  Men aytmagan so'zni aytajak kimdir

B)  Birovni qarg'ash yoki so'kish gunohdir

C)  llm hayot yo'limizda so'nmas mash'aladir

D)  Barcha gaplarda bog'lama ishtirok etgan

27.    Yaxshi    so'z    birla    topursan    eng    yaxshi

do'stlarni  ham. Berilgan gapning kesimi…

A)  sodda ot-kesim            B) murakkab ot-kesim

C)  sodda fe'l-kesim          D) murakkab fe'l-kesim

28. Mingbuloq    o'zi    yaxshi,    suvi    serob,    lekin    u

qarovsiz. Gapning kesimlarini toping.

A)  qarovsiz                           B)  yaxshi, serob, qarovsiz

C)  suvi serob, qarovsiz

D)  o'zi yaxshi, qarovsiz

29.  Illat izlaganga illatdir dunyo,

G'urbat izlaganga g'urbatdir dunyo.

Kim neni izlasa, topgay begumon,

Hikmat izlaganga hikmatdir dunyo.

Ushbu she'riy parchadagi kesimlar sonini aniqlang.

A) 5 ta B)6ta C) 3 ta D) 4 ta

30. Quyidagi qaysi gapda ot-kesim qo'llangan?

A)    Tarix    g'ildiragini    orqaga    aylantira    oladigan

kuch dunyoda yo'q

B)  Daraxt bir yerda ko'karadi

C)  Shifti  qubbasimon  muhtasham  xona  yana  g'alati

guvillab ketdi

D)  Cho'lpon o'zbek she'riyatiga yangi uslub olib kirdi

---

17

31. Qaysi  gapda  fe'l  bilan  ifodalangan  fe'l-kesim

qatnashgan?

A) Tabiatda  hech  qanday  sirli  kuch  ta'sirida  ro'y

beradigan narsa yo'q

B) Mardga o'lim yo'q

C) Yo'qoling,  siz  bilan  adi-badi  aytishishga  vaqtim

yo'q!

D) Barcha  gaplarning  kesimi  modal  so'z  bilan

ifodalangan ot-kesimdir

32. Sodda fe'l-kesim qatnashgan qatorni toping.

A)  Odil uyalganidan qizarib ketdi

B)  Men uy inshosining rejasini tuzib chiqdim

C) Har  bir  o'quvchi  uy  vazifasini  puxta  bajarishi

lozim

D)  Durdona uy ishlarini berilib bajardi

33. Xato yozilgan gapni toping?

A) Toshkent – chiroyli shahar

B) Toshkent – chiroyli

C) Kulish umrni uzaytirish vositasidir

D) Men ham talabaman

34. Bog’lama tushib qolgan gapni toping?

A) U keldi                   B) Tez yugurdim

C) Tez bo’l, ketamiz   D) Men –talaba

35. Sifatdosh bilan ifodalangan kesimni toping?

A) Men ertaga kelaman      B) U kelgach, ketamiz

C) Shahar go’zal             D) Bu kitob avval o’qilgan

36. Ravish bilan ifodalangan kesimni toping?

A) Ko’p odam yig’ildi        B) Tez yugurdim

C) Bugun odamlar ko’p.     D) Umidim sendan

me’yor darajasidan pastlik; yetishmovchilik;

odamning ichki olami, ruhiy dunyosi.

shuhrat qozongan, dovrug‘i ketgan;

fe’l-atvor, xarakter;

chegara, me’yor.

qushlarning boshpanasi;

bir kishi yoki narsa-ning boshqa bir kishi yoki narsaga bo‘ysunishi;

mamlakatning boshlig‘i;

qabila yoki urug‘ning hukmdori;

tashkilotning yozishmalar amalga oshiriladigan bo‘limi;

diniy soliq;

xo‘jayinning o‘g‘li; asilzoda kishining farzandi;

bir ish, narsa, matnning boshi;

tobi qochgan, kasallangan;

kunbotish tomon, g‘arb;

o‘rinli, muvofiq;

o‘tmishda hukumat boshlig‘i.

orasi ochilgan; teshiklari katta;

yoqimsiz gaplarni ko‘p gapiradigan;

ahd, kirishmoq;

astoydil urinish;

madrasa, qorixona va masjidda shogirdlar, domlalar yashashi uchun

ajratilgan kichik xona(lar); odam yashaydigan kichik xona;

jundan bosib (presslab) tayyorlanadigan qalin, pishiq palos, namat;

qabul qilingan, e’tirof etilgan;

fazilatlar buyukligi;

o‘ziga qaram kishilarni moddiy jihatdan ta’minlab turuvchi, ularga

ne’mat beruvchi shaxs;

mutlaq hukmronlikka ega bo‘lgan hokim, istibdod egasi;

ishonchli xizmatkor, do‘st;

qavmlarning birlashmasi.

---