8-mavzu. Qarag‘ay simonlar sinfi Reja

Sarvdoshlar  oilasi  –  Cupressaceae.  Bu  oilaga  20  turkumga  mansub  145 

o‘simlik  turi  yer  yuzining  Antarktidadan  tashqari  deyarli  hamma  qit’alarida 

tarqalgan. Ular uncha baland bo‘lmagan daraxt o‘simliklari bo‘lib, smola yo‘llari 

yo‘q.  Lekin  maxsus  hujayralarida  smola  va  efir  moylari  to‘planadi.  Shu  sababli 

o‘simlik o‘ziga xos hid tarqatadi. Barglari ko‘p yillik, ignasimon yoki qipiqsimon, 

qarama-qarshi yoki halqa shaklida joylashgan. Uning aksariyat qismi bir uyli, erkak 

qubbalar  yakka-yakka  holda  joylashgan.  Mikrosporofillari  qipiqsimon,  uning  ost 

tomonida 2-6  mikrosporangiylar  joylashgan. Mikrosporalarida  havo  yo‘llari yo‘q. 

Urg‘ochi  qubbalarida  yopqich  va  urug‘barglari  birlashgan.  Boshlang‘ich 

urug‘murtagi to‘g‘ri, egilmagan 1 dan 12 ga qadar. Boshlang‘ich urug‘murtaklari 

ko‘p sonli (ayrim hollarda 200 taga kadar) to‘p bo‘lib joylashgan. Bu oila vakillarini 

urg‘ochi qubbasining tuzilishiga qarab uch kenja oilaga bo‘lish tavsiya qilinadi. Bu 

kenja oilalar Sarvlar (Cupressaideae), archalar (Juniperideae), tuyalar (Thujoideae). 

Sarv turkumiga 15 ga yaqin daraxt o‘simliklari mansub 

bo‘lib,  shimoliy  yarim  sharlarning  tropik  o‘lkalarida 

keng tarqalgan. Ular piramida shaklidagi daraxt, bargi 

qipiqsimon  tuzilishli,  efir  moyli.  Urg‘ochi  qubbasi 

halqasimon 

shaklda 

joylashgan 

besh 

qirrali 

qipiqsimon, 

ko‘p 

urug‘li, 

pishgandan 

so‘ng 

urug‘barglarga  ajaraladi.  Urug‘i  ikki  yilda  yetiladi. 

Sarvning  keng  tarqalgan  turlaridan  biri  doimiy yashil 

pirmidal sarv (S. piramidalis) bo‘lib, uning balandligi 

30 metr, 2000 yilgacha umr ko‘radi, yog‘ochi qo‘ng‘ir-

qizg‘ish  rangda,  duradgorlikda  keng  qo‘llaniladi.  Bu 

o‘simlik  Qora  dengiz  sohilida,  xususan  Qrim  va 

Kavkazda  madaniylashtirilgan.  Qrimda  Amerikadan 

keltirilgan Arizon (S. arisonica) va Luzitan sarvlari (S. 

lusitanica) ayniqsa keng tarqalgan. Archalar kenja oila 

(Juniperidaceae) ning faqat Archa (Juniperus) turkumi 

mavjud  bo‘lib,  uning  70  ga  yaqin  turi  yer  yuzining 

shimoliy yarim sharlaridan subtropik o‘lkalarga qadar 

tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida archaning 31 turi o‘sadi. Ular uncha katta 

bo‘lmagan daraxt рахт bo‘lib, bargi igna yoki qipiqsimon 3 tadan halqa shaklida 

joylashadi. Archa ikki uyli o‘simlik. Mikrostrobillar (erkak qubba) barg qo‘ltig‘ida, 

yozgi  novda  uchida  joylashgan.  Megastrobillari  (urg‘ochi  qubba)  qisqargan 

novdalar uchida, barg qo‘ltig‘ida joylashgan. Uning ostki barglari orasida mevasiz 

(puch),  ustki  uchta  qipiqsimon  meva  bargida  uchtadan  boshlang‘ich  urug‘murtak 

joylashgan.  Pishib  yetilgan  paytda  qubba  barglari  bir-biri  bilan  birlashib,  meva 

100-rasm. Archa (Juniperus 

seravschanica). 

A – urg‘ochi qubbali novda; B 

– erkak qubbali novda; 

D – erkak qubba; E – urg‘ochi 

qubba; F – meva shaklidagi 

pishgan qubba kesimi. 

A 

B 

D 

E 

F 

---

shaklidagi qubbaga aylanadi. Uning ichida bir nechta urug‘ yetiladi. Qubba ikkinchi 

yilda pishadi. 

O‘rta  Osiyoda  archaning  uch  turi  keng  tarqalgan  (100-rasm).  Turkumning 

savr  archasi,  zarafshon  archasini  O‘rta  Osiyo  xalqlari  qadim  zamonlardan  beri 

pistako‘mir  olish  uchun  ishlatganlar.  Shu  bilan  birga  bu  o‘simlikning  yog‘ochi 

qurilish  materiallari  va  uy-ro‘zg‘or  asboblari  yasashda  qo‘llanilgan.  Archa 

O‘zbekistonda muhofaza qilinadigan o‘simliklardan hisoblanadi.