8-mavzu. Nаzоrаt bоrt tizimlаri
I. Mа`ruzа rеjаsi:
1. Nazoratbоrttizimigа qo’yiladiganergonomiktalablar.
2. Nazoratborttizimi.
3. Tizimnosozliklari, ularniqidirishva bartarafqilish.
II. Tаyanchso’zlаrvа ibоrаlаr:
Nazoratbоrttizimi, tizim аsbоblаri, kоnstruksiyalаr , klimаtkоntrоl ,JPS,
аkkumulyatоrlаrbаtаrеyasi,
Traktortеzliginivа
dvigаtеlvаlining
аylаnishchаstоtаsininаzоrаtqilish
аsbоblаri,
nаzоrаtningbоrttizimi,ichkidаtchiklаrtizimi,hаydоvchinidisplеylixаbаrlаsh.
III. Mаqsаd:
Tаlаbаlаrdа
Nazoratbоrttizimibo’yichа
kеngqаmrоvlibilimvа
ko’nikmаlаrnishаkllаntirish.
IV. Matn
Nazorat-bort
tizimlari
rivojlanishining
keyingi
bosqichlari
Traktorsozlikka elektronika va mikroprosessor texnikasi keng ko‘lamda joriy
qilina boshlanganligi bilan bog‘liq.
Nazorat-bort tizimlari yangi avlodi - elektron indikatorlar (vakuum-
luminessentli, yorug‘lik tarqatuvchi diodli va suyuqlik kristalli) ishlab
chiqilishi va Traktorlarga o‘rnatilishi haydovchiga zarur ma’lumotni nafaqat
analogli (ya’ni strelkali ko‘rsatkichlar) ko‘rinishda, balki raqamli, grafikli va
matn shaklida yetkazish imkonini beradi.
Hozirgi zamon Traktorlarida nazorat-bort tizimlari har xil qo‘shimcha
nazorat va diagnostik tizimlar (bortdagi nazorat tizimi, doimiy o‘rnatilgan
datchiklar tizimi, marshrut kompyuterlari, naviga-tsiya tizimi va hokazo)
bilan birga axborot-diagnostika tizimini tashkil qiladi.
Bortdagi nazorat tizimi (BNT) Traktorning agregat va tizimlaridagi bir
qator parametrlar haqida xabar berib, ularga texnik xizmat ko‘rsatish zarurligi
haqida haydovchini ogohlantiradi. BNT yordamida ishlatiladigan suyuqliklar
sathini, tormoz ustquymalar holatini, yoritish tizimidagi lampalar sozligini,
filtrlar holatini avtomatik ravishda nazorat qilish mumkin.
Diagnostikaga ketadigan vaqt va mehnat hajmini kamaytirish
maqsadida
Traktorlar
doimiy o‘rnatilgan datchiklar tizimi bilan
jihozlanmoqda. Datchiklardan kelgan simlar shtekkerli bo‘linma orqali
diagnostik asboblarga ulanadi. Bu juda qisqa vaqt davomida Traktorning
texnik hola tini aniqlash imkonini beradi. Bunga misol tariqasida NEKSIA
avtomo-billarining texnik holatini diagnostika qilish uchun ishlatiladigan
skanerlash moslamasi SCANNER-11 ni keltirish mumkin. Bu as-bob
ixcham, qo‘lda olib yuriladigan qilib ishlangan bo‘lib, unga juda kichik
o‘lchamlarga ega bo‘lgan kompyuter joylashtirilgan. SCANNER-11
yordamida NEKSIA Traktorlarining yonilg‘i purkash, dvigatel toksinligini
kamaytirish va boshqa elektron tizimlardagi nosozliklarni juda tez aniqlash
mumkin.
Oxirgi vaqtda Traktorlar uchun marshrut kompyuteri nomi bilan
yuritiladigan moslama ishlab chiqilib, u haydovchiga harakat tezligi, yonilg‘i
sarfi, bosib o‘tilgan yo‘l va vaqt bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha
axborotlarni beradi.
Harakat xavfsizligini ta’minlashda Traktorning harakatlanish rejimi,
alohida tizim va agregatlarining texnik holati haqidagi ma’lumot bilan birga
tashqaridan olinadigan, xususan, yo‘lning holati (muz bilan qoplanganligi,
ta’mirlanayotganligi va hokazo), obi-havo sharoiti, yo‘llar xaritasi, manzilga
etib borishning eng qulay marshruti kabi qo‘shimcha ma’lumotlar ham katta
ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlar Traktorning axborot- diagnostika tizimiga
yo‘l bo‘ylab joylashtirilgan datchiklardan, maxsus radio uzatish
stansiyalaridan, erning sun’iy yo‘ldoshlaridan kelish mumkin. Bu moslamalar
Traktor axborot-diagnostika tizimining eng yangi yo‘nalishlariga oid bo‘lgan
navigasiya tizimga kiradi.
Traktorlarda nutq sintezatorlari paydo bo‘lishi axborot-diagnostika
tizim imkoniyatlarini yanada kengaytirib, ko‘z bilan ko‘riladigan
ma’lumotlarni akustik axborotlar bilan to‘ldirdi (masalan, «To‘xtang va moy
sathini tekshiring» , «To‘xtang va sovutish tizimini tekshiring», va hokazo).
Nazorat-bort tizimlarining texnik qarovi
Odatda nazorat-o‘lchov asboblarni ishlatish davrida ularga texnik
xizmat ko‘rsatish ko‘zda tutilmaydi. Traktorga kundalik texnik xizmat
ko‘rsatilayotganda nazorat-o‘lchov asboblarni to‘g‘ri ishlayotganligi nazorat
qilinadi. Agar biror asbobni to‘g‘ri ishlayotganligiga shubha tug‘ilsa, uni
ishlash qobiliyati va ko‘rsatish aniqligi tekshiriladi. Buning uchun
tekshirilayotgan asbob o‘rniga etalon asbob ulanadi va o‘lchangan
ko‘rsatkichlar taqqoslanadi.
Etalon asbob sifatida M-256M belgili mikroampermetrni ishlatish
mumkin. Chunki ko‘pchilik ko‘rsatkichlar asosini o‘lchanilayotgan kattalik
birligida (masalan, temperatura -
C da, bosim – mPa da va hokazo)
darajalgan tok o‘lchash asbobi tashkil qiladi.
