8-Ma`ruza. 8-Mavzu: Ahmad Yugnakiyning ijodiy faoliyati va asaridagi didaktik qarashlari. Reja

Rossiya xalqlari uchun hukumat maktablari.
Musulmon aholisi yashaydigan joylarda qadimdan maktab-madrasa va hokazolar mavjud bo`lib, bularga qarshi chor hukumati Rossiyadagi ko`p sonli xalqlar uchun maxsus hukumat maktablari barpo qilar edi. Bu maktablarning ko`pchiligida o`qitish rus tilida olib borilar edi. Ularning biri – to`rt yillik, ikkinchisi – ikki yillik edi. Ba'zi bir to`rt yillik maktablarda internatlar ham bo`lib, ularda ko`proq feodallarning va mahalliy aholining boy qatlami bolalari ta'lim olardi. Turkistonning 1880 yilda Rossiya tasarrufiga o`tganidan keyin Markaziy Osiyodagi rus-tuzem maktablari ancha mashhur bo`ldi. Ammo mehnatkashlarning bolalari uchun yaxshi yo`lga qo`yilmagan ikki yillik savod chiqarish maktablari ochilgan edi. O`qish muddati ikki yil bo`lgan milliy maktablardan, masalan, qozoqlarda ovul maktablari, deb atalgan maktablar tipik maktab sanalar edi.
Dastlabki ovul maktablari 1892 yilda To`rg`ay oblastining ovullarida tashkil topgan bo`lib, aholini ko`chmanchilik turmushiga moslashtirilgan edi. Ovul maktablarida rus tili, arifmetika qozoq alifbosi va islom dini o`qitilar edi. Bu maktablarda o`qitish o`quvchilarning ona tilida olib borilardi, lekin ularning saviyasi juda past edi. 1916 yilda 169 ta ovul maktabi bo`lib, ularda 5 ming o`quvchi o`qirdi, bu maktab yoshidagi barcha qozoq bolalarining faqat bir foizga yaqininigina tashkil etardi, xolos.
Markaziy Osiyo va Shimoliy Kavkazning musulmon aholisi uchun ularni ruslashtirish maqsadini ko`zda tutgan rus-tuzem maktablari XIX asrning 80 – yillaridan boshlab ochila boshladi. Bu maktablar o`z dasturlariga ko`ra rus ministerlik maktablaridan islom dinining o`qitilishi bilangina farq qilar edi. Rus-tuzem maktablarida o`qitish rus tilida, diniy ta'limot esa o`quvchilarning ona tilida olib borilardi.
2.Turkistonda dastlab ochilgan rus maktablari.
Markaziy Osiyo xonliklarida islom dini davlat dini hisoblanar edi. Musulmon ruhoniylari Markaziy Osiyoning feodal hukmronlari bilan mahkam bog`langan edi; shu hukmronlarning yordami tufayli bu erda musulmonlarning juda ko`p diniy o`quv yurtlari, chunonchi: masjidlar huzurida maktablar, madrasalar va shunga o`xshagan o`quv yurtlari bor edi. Turkistonda birinchi general-gubernatori bo`lgan Kaufman barcha musulmon muassasalariga nisbatan «aralashmaslik» (betaraflik) siyosatini tutdi.
O`rta asr musulmon maktablarini isloh qilishdan bosh tortgan chorizm, ruslar o`rnashgan erlarda ochilgan rus maktablarini Turkistonda maorif sohasida o`z siyosatining quroli qilib olishga harakat qildi. (Toshkentda dastlabki rus maktabi 1866 yilda ochilgan edi). Rus maktablariga ruslar bilan birga o`qish uchun mahalliy aholi bolalari ham qabul qilinar edi. Turkistondagi boshlang`ich rus maktablarida hunarga Rossiyaning Evropa qismidagiga qaraganda, ancha ko`proq o`rgatilar edi; bundan maqsad mahalliy aholining bolalarini maktabga ko`proq jalb qilish edi.
Chorizmning Turkistonda ruslashtirishdan iborat maktab tizimi uning Povolje (Volgabo`ylari) uchun maqullangan «Ilminskiy sistemasi»dan farq qilar edi. Qozon pedagogi Ilminskiy Volgabo`yidagi chuvashlar, mariylar va boshqa xalqlar uchun alohida rus va mahalliy aholi maktablari ochgan edi. Bu maktablarda o`qish dastlab bolalarning ona tillarida olib borilar, rus tili esa alohida fan sifatida o`qitilar edi, shu bilan birga, hamma darsliklar xristian (pravoslavie) dinini targ`ib qilish ruhida tuzilgan edi. Bulardan farqli o`laroq, islom dini ta'siri kuchli bo`lgan Turkistonning mahalliy aholisi o`rtasida xristianlar missionerligiga ruxsat etilmas edi; buning ustiga rus maktablarida musulmon dinini o`qitish ham man etilgan edi; rus maktablariga o`qishga kirgan erli aholi bolalari dastlabki kundanoq rus tilida o`qitilar edi. Turkistonda dastlabki rus o`rta o`quv yurtlari 1870 yillardan ochila boshladi: 1876 yili Toshkentda, Verniyda (hozirgi Olmaotada) erlar va Xotin-qizlar gimnaziyalari. 1879 yili esa Toshkentda o`qituvchilar seminariyasi ochildi. Gimnaziyalarga ham erli aholining bolalari qabul qilinar edi. O`qituvchilar seminariyalarida esa mahalliy aholi bolalariga 1/3 o`rin ajratilgan edi. Turkistonda dastlab ochilgani ba'zi bir rus maktablarida o`quvchilarning 1/4 ini va undan ko`prog`ini mahalliy aholi bolalari tashkil etgan bo`lsa-da, lekin butun Turkiston o`lkasi bo`yicha hisoblaganda bunday maktablarda o`quvchi mahalliy aholi bolalari 200 tadan oshmas edi. Bularning ham ko`pi qozoq bolalari bo`lib, o`zbek va tojik bolalari juda oz edi, chunki musulmon ruhoniylari «kofirlar» maktablariga qarshi targ`ibot yurgizar edilar. Rus maktablarida, ayniqsa o`rta maktablarda o`quvchilar o`rtasida o`z ijtimoiy ahvoliga ko`ra boylar va oq suyaklarning bolalari ko`pchilikni tashkil etar edi. Chorizmning maktab sohasidagi siyosati ruslashtirishdan iborat bo`lsa ham, lekin rus bolalari bilan mahalliy aholi bolalarining birgalikda o`qishlari, ular o`rtasida o`zaro do`stlikni tarbiyalar edi. Rus maktabiga o`qishga kirgan bolalar rus tilini mutlaqo bilmas edilar, natijada ancha qiyinchilik tug`ilar edi. Shuning uchun rus maktabiga kirgan, lekin rus tilini mutlaqo bilmaydigan o`quvchi rus tilida so`zlashishni o`rganib olmaguncha odatda quyi bo`limda o`qir, rus tilida so`zlashishni o`rganib olgandan keyingina yuqori bo`limga o`tkazilardi. Yuqori bo`limlarga o`quv yilining o`rtalarida ham o`tkazilar edi, chunki maktablar kichkina bo`lib, bir vaqtning o`zida mashg`ulotlar bir necha bo`limlar bilan olib borilar edi.
Rus maktablarida o`qiydigan qozoq bolalarning ko`pchiligi internatlarda yashar edilar, xudi shu internatlarda rus tili yanada tezroq va puxtaroq o`rganib olinar edi.
Toshkentdagi gimnaziyada dastlabki yillarda, mahalliy aholining bolalarini rus tili bilan ko`proq shug`ullantirish uchun lotin tilini o`rgatishdan ozod qilinar edi.
1880 yillarning boshlariga kelib rus maktablarida o`qiydigan o`zbek va tojik bolalari uchun islom dinini o`qitish kerak, toki ota-onalari bu maktablardan qo`rqmasinlar, degan fikr tarqalgan edi. Turkiston ma'murlari bu fikrning qanchalik to`g`ri ekanligini tekshirishga qaror qildilar. 1884 yil 19 dekabrda Toshkentda, «eski shahar» qismida sinab ko`rish uchun birinchi rus-tuzem maktabi ochilgan edi. 10 yillardan keyin Toshkentda bunday maktablar soni to`rttaga ko`paydi. Bu tipdagi maktablar o`lkadagi yirik shaharlar hamda qishloqlarda ham tashkil etila boshladi. O`lkada rus, rus-tuzem maktablari ilk bor XIX asrning 70 – yillarida yuzaga kelgan bo`lsa, 1904 yilga kelib ularning soni 57 taga etdi. Rus-tuzem maktablarida o`quvchilarga rus muallimi rus tilini hamda arifmetikani va boshqa fanlarni o`rgatar, buning uchun o`qish vaqtining yarmi ajratib qo`yilgan edi. O`qish vaqtining qolgan yarmi «Musulmon domla» ixtiyoriga berib qo`yilgan bo`lib, u eski usul maktablaridagidek bolalarga diniy darslar o`qitish bilan shug`ullanardi. Rus-tuzem maktablarida faqat o`g`il bolalar o`qitilar edi. Ota-onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903 yilda Turkiston pedagogika to`garagi, Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyati uzoqqa cho`zilmay, ikki yildan keyin yopilib qoldi. Rus-tuzem maktablarida rus tilini o`qitish dasturi va uslubi rus bo`lmagan o`quvchilar uchun mo`ljallab tuzilar edi. (bu maktablarda ba'zan rus bolalar ham uchrab qolar edi). 1884 yili, sinash uchun ochilgan rus-tuzem maktabida (Turkiston o`qituvchilar seminariyasining rus qismida) tarbiyalanuvchilar uchun o`zbek tili kiritildi. Namangan yaqinida bir qishloqda 6 yil yashagan va o`zbek tilini yaxshi o`rganib olgan V.P.Nalivkin, bu maktabda birinchi bo`lib o`zbek tilini o`qitgan edi. U sinash uchun ochilgan rus-tuzem maktabining birinchi o`qituvchisi edi. Nalivkin V.P. seminariyada 1890 yilgacha dars berdi. Dars chog`ida Nalivkin bo`lajak cho`qituvchilarga faqat o`zbek tilinigina o`rgatib qolmasdan, balki ularda o`lkani o`rganishga ham havas uyg`otgan edi. Seminariyada o`qib chiqqanlar orasida rus-tuzem maktablarida ishlashga tayyor bo`lgan va bu ishni sevib qolganlar anchagina edi.
Turkistonning rus aholisi maktab ta'limi bilan erli aholiga qaraganda ancha yaxshiroq ta'minlangan edi. Turkiston o`lkasida birinchi bo`lib rus maktabi Toshkentda 1866 yilda, Samarqandda 1870 yilda, oradan 1-2 yil o`tgach, Turkiston o`lkasining boshqa shaharlarida ham paydo bo`ldi. Bu rus maktablarida mahalliy aholi bolalari juda kam sonni tashkil etardi. 1876 yilda Toshkentda erkaklar progimnaziyasi va qizlar progimnaziyasi ochiladi. 1894 yilda real bilim yurti ochildi. Bu o`quv yurtlarida boshqa shaharlardan kelgan o`quvchilar uchun pansion (yotoqxona) ham bor edi. Bu maktablar davlat byudjetidan ta'minlanar edi.
1879 yilda Toshkentda Turkiston muallimlar seminariyasi ochildi. Bu seminariya maktablari rus boshlang`ich sinflari uchun o`quvchilarga ona tilidan muallimlar tayyorlab berishi lozim edi. XIX asrning 80-yillari o`rtalaridan boshlab seminariya rus-tuzem maktablari uchun ham muallimlar tayyorlashga ham kirishdi. Mahalliy tilni o`rganish majburiy qilib qo`yilganligi Toshkentdagi bu seminariyaning xususiyatlaridan biri bo`ldi. Seminariyada V.P.Nalivkin o`zbek tilida dars bera boshlagan birinchi o`qituvchi bo`ldi. 1887 yilda Nalivkin tuzgan lug`at va grammatika risolasi nashr etildi. Bular tilshunoslik tarixida o`zbek tiliga doir birinchi qo`llanma bo`ldi. Maktablar uchun ajratilgan mablag`larning kattagina qismi o`rta o`quv yurtlariga sarflanardi. Toshkentdagi kodetlar korpusiga ayniqsa ko`p mablag` sarf bo`lar edi. Ishlab turgan to`rtta o`quv yurtidan tashqari 1900 yildan boshlab yana beshta o`quv yurti ochildi. Samarqandda va yangi Marg`ilonda qizlar va erkaklar gimnaziyalari ishga tushdi; 1905-1916 yillar ichida o`rta maktablar soni ikki baravardan ziyodroq ko`paydi; uezd markazlarining deyarli hammasida o`rta maktablar paydo bo`ldi.
Iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan Qo`qon va Toshkent shaharlarida 1905-1907 yillarda yangi tipdagi o`rta maktablar - o`g`il va qiz bolalar birga o`qiydigan kommertsiya bilim yurtlari ochildi. Turkistonning iqtisodiy rivojlanishi hunar-texnika tipidagi maktablarning ochilishiga olib keldi. Chunonchi, 1896 yildayoq Toshkentda paxta zavodlari va boshqa zavodlarni ta'mirlash uchun kadrlar tayyorlaydigan bilim yurti ochildi; 1897 yilda irrigatsiya nazoratchilari tayyorlaydigan kurs tashkil etildi. 1902 yilda Toshkent yaqinida qishloq xo`jalik gidrotexnika maktabi ochildi: 1904 yilda Samarqandda bog`dorchilik va shu yilning o`zida Toshkentda temir yo`l texnika bilim yurti ochildi. 1908 yilda A.M.Malinovskaya Toshkentda qo`l-hunar ustalari hamda hisobchilar tayyorlaydigan xususiy qizlar hunar maktabini ochdi. Shu tariqa Turkistonda madaniy iqtisodiy rivojlanish ancha yuksa pog`onaga ko`tarildi.